در بیان نزول قرآن در ماه رمضان
نوشتاری از حجت‌الاسلام و المسلمین حسین عشاقی عضو سابق گروه فلسفه پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی
طبق مفاد آیه ۱۸۵ سوره بقره، قرآن در ماه رمضان نازل شده است «شَهْرُ رَمَضانَ الَّذي أُنْزِلَ فيهِ الْقُرْآنُ هُدىً لِلنَّاسِ وَ بَيِّناتٍ مِنَ الْهُدى وَ الْفُرْقانِ…»؛ ولی از سوی دیگر در قرآن آیاتی هست که نشانگر این است که قرآن به تدریج و در طول ۲۳ سال رسالت پیامبر نازل شده است مثل آیه ۱۰۶ اسراء که می‌گوید ما قرآن را بخش‌بخش کردیم تا تو آن را با درنگ بر مردم بخوانی «وَ قُرْآناً فَرَقْناهُ لِتَقْرَأَهُ عَلَى النَّاسِ عَلى مُكْثٍ وَ نَزَّلْناهُ تَنْزِيلًا»؛ بنابراین در نظر بدوی بین این دو گزارش قرآنی، ناسازگاری وجود دارد؛ لذا صاحب نظران قرآنی در رفع این ناسازگاری مطالبی گفته‌اند و در حل این مشکل، تلاشهایی کرده‌اند (المیزان ذیل آیه مورد بحث).
برخی گفته‌اند مراد از نزول قرآن در ماه رمضان نزول برخی از قرآن است؛ و کلمه «قرآن» در قرآن، برای بخشی از قرآن نیز بکار می‌رود مثل «وَ إِنْ تَسْئَلُوا عَنْها حينَ يُنَزَّلُ الْقُرْآنُ تُبْدَ لَكُم» که مراد بخشی از قرآن است؛ بنابراین مشکل مذکور دفع می‌گردد؛ ولی این پاسخ پذیرفته نیست؛ زیرا ظاهر این است که مراد از قرآن در آیات دال بر نزول قرآن در ماه رمضان و در شب قدر، کل قرآن است مثل «وَ الْكِتابِ الْمُبِينِ إِنَّا أَنْزَلْناهُ فِي لَيْلَةٍ مُبارَكَةٍ إِنَّا كُنَّا مُنْذِرِينَ» (۳ الدخان) و «إِنَّا أَنْزَلْناهُ فِي لَيْلَةِ الْقَدْرِ» (۱ قدر).
برخی دیگر با استناد به برخی روایات، اشکال را این گونه حل کرده‌اند که منظور از نزول قرآن در ماه رمضان این است که قرآن در ماه رمضان از عوالم بالا به آسمان دنیا نازل شده و سپس آیات آن، در طول ۲۳ سال از آسمان دنیا به پیامبر نازل شده است؛ بر این پاسخ نیز اشکال شده است که این بیان با عبارت «هُدىً لِلنَّاسِ وَ بَيِّنات…» در ادامه آیه، سازگاری ندارد؛ زیرا از این عبارت فهمیده می‌شود که با نزول قرآن در ماه رمضان، مفاهیم قرآنی برای هدایت‌یابی مردم در دسترس بوده است.
پاسخ سوم این است که قرآن دو گونه نزول داشته است یکی نزول تدریجی که معمولا در قرآن با کمله تنزیل بدان اشاره شده است مثل «وَ قُرْآناً فَرَقْناهُ لِتَقْرَأَهُ عَلَى النَّاسِ عَلى مُكْثٍ وَ نَزَّلْناهُ تَنْزِيلًا» (۱۰۶ اسراء) و دیگر نزول دفعی و یکباره و کامل آن، که با کمله انزل بدان اشاره شده است مثل «إِنَّا أَنْزَلْناهُ فِي لَيْلَةِ الْقَدْرِ» (۱ قدر)؛ بر این اساس آنچه در آیه ۱۸۴ سوره بقره آمده است که «شَهْرُ رَمَضانَ الَّذي أُنْزِلَ فيهِ الْقُرْآنُ …» مربوط به نزول یکباره و کامل قرآن است که در ماه رمضان و در شب قدر رخ داده است و آنچه در آیه «وَ قُرْآناً فَرَقْناهُ لِتَقْرَأَهُ عَلَى النَّاسِ عَلى مُكْثٍ وَ نَزَّلْناهُ تَنْزِيلًا» آمده مربوط به نزول تدریجی قرآن است که در طول ۲۳ سال رسالت پیامبر است بنابراین مشکل ناسازگاری رفع می‌گردد.
این پاسخ گرچه مورد پسند مفسران بزرگی همچون علامه طباطبائی واقع شده است؛ با این حال به تکمله‌ای نیاز دارد زیرا در این پاسخ جای طرح این اشکال هست که نزول و ابلاغ برخی آیات قرآن در زمان خاصی بوده است که مفادش را نمی‌توان با ماه رمضان مناسب و سازگار دانست؛ مثل آیاتی که مربوط به واقعه غدیر خم است که نزول و ابلاغ آنها بعد از حجة الوداع و در آخرین ماههای حیات پیامبر بوده است؛ روشن است برخی اتفاقاتی که در واقعه غدیر رخ داده و در قرآن به آن اشاره شده است را نمی‌توان با فرض نزول قرآن در ماه رمضان توجیه کرد؛ مثل واقعه حفاظت خداوند از پیامبر در جریان ابلاغ عمومی جانشینی امیر‌المؤمنین «و اللَّهُ يَعْصِمُكَ مِنَ النَّاسِ» (۶۷ مائده) یا واقعه نزول عذاب برای درخواست کننده عذاب «سَأَلَ سائِلٌ بِعَذابٍ واقِع» (۱ معارج) که در همان زمان ابلاغ آیه و در همان روزهای پایانی حیات پیامبر بوده است و نه در هیچ یک از ماههای رمضان عمر پیامبر؛ بنابراین رمضانی نبودن چنین آیاتی، با رمضانی بودن نزول دفعی و یکباره کل قرآن سازگاری ندارد؛ و لذا این پاسخ نیز به تکلمه‌ای نیازمند است تا این اشکال برطرف گردد.
حاصل این تکمله این است که گرچه نزول دفعی کل قرآن، در ماه رمضان بوده است ولی واقعیات وحیانی دریافت شده در نزول دفعی کل قرآن، واقعیات زمانی نیستند تا با رمضانی بودن نزول دفعی ناسازگاری داشته باشند؛ چون زمانی بودن دریافت، با نازمانی بودن دریافت شده ناسازگاری ندارد.
توضیح این که فرق هست بین زمانی بودن دریافت، و زمانی بودن دریافت شده؛ دریافت واقعیات وحیانی در عالم طبیعی، لزوما در زمانی رخ می‌دهد چون بنا است پیامبر در عالم طبیعی و ناسوتی این واقعیات وحیانی را دریافت کند؛ روشن است این دریافت در زمان خاصی رخ می‌دهد؛ اما واقعیات وحیانی دریافت شده توسط پیامبر ممکن است فرامادی و فرازمانی باشد، و ممکن است مادی و زمانمند باشد؛ مثلا در آیه ۷ شوری «أَوْحَيْنا إِلَيْكَ قُرْآناً عَرَبِيًّا لِتُنْذِرَ أُمَّ الْقُرى وَ مَنْ حَوْلَها»، به واقعیات وحیانی دریافت شده مادی و زمانمند اشاره شده است؛ چون واقعیات وحیانی دریافت شده، به خصوصیت «لغت عربی» که یک پدیده مادی است متصف گشته و به پیامبر وحی شده است؛ و در آیه ۵۲ شوری «أَوْحَيْنا إِلَيْكَ رُوحاً مِنْ أَمْرِنا» به واقعیات وحیانی دریافت شده فرامادی اشاره شده است چون واقعیات وحیانی دریافت شده به خصوصیت «روح» که یک پدیده فرامادی است متصف گشته و به پیامبر وحی شده است؛ و در آیه ۲ و ۳ زخرف «وَ الْكِتابِ الْمُبِين-إِنَّا جَعَلْناهُ قُرْآناً عَرَبِيًّا لَعَلَّكُمْ تَعْقِلُون» هم به دریافت شده فرامادی و هم به دریافت شده مادی اشاره شده است؛ چون واقعیات وحیانی، ابتدا به خصوصیت «کتاب مبین» که یک پدیده‌ای فرامادی و مجرد مثالی است، متصف شده و سپس به خصوصیت «عربی» که یک پدیده مادی است متصف گشته و به پیامبر وحی شده است.
با توجه به نکته فوق، وقتی قرآن به صورت دفعی و یکباره و فرامادی، اما در عالم ناسوتی به پیامبر القاء شده باشد، واقعیات وحیانی دریافت شده توسط پیامبر زمانمند نیستند چون مادی نیستد؛ گرچه دریافت آن آیات، زمانمند است؛ بنابراین واقعیات وحیانی دریافت شده در مورد واقعه غدیر مثلا در نزول قرآن دفعی و یکباره، اصلا زمانمند نیستند؛ با این که دریافت آن واقعیات وحیانی زمانمند و در ماه رمضان بوده است ولی چون خود آن واقعیات وحیانی زمانمند نبوده است، در ماه رمضان بودن دریافت آنان با نازمانی بودن خود واقعیات وحیانی آنها ناسازگاری ندارد؛ چون زمانی بودن دریافت، با نازمانی بودن دریافت شده ناسازگاری ندارد.
و شاید در پاسخ دوم هم مراد از نزول قرآن به آسمان دنیا همین باشد یعنی مراد از نزول در ماه رمضان، نزول به فضای مادی در ماه رمضان است اما واقعیات وحیانی نازل شده، دنیایی و مادی نبوده است تا مشکلی باشد.
