به گزارش روابط عمومی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، نشست علمی با موضوع “تحلیل و نقد کتاب فلسفه تاریخ اثر عباس زریاب” توسط گروه مطالعات پیشرفت و تمدن پژوهشگاه به مناسبت هفته پژوهش روز شنبه مورخ ۸ دی ماه ۱۴۰۳ به صورت حضوری و مجازی برگزار شد.
در این نشست، حجت‌الاسلام دکتر سید حسین حسینی، استادیار پژوهشگاه علوم انسانی، به عنوان ارائه دهنده حضور داشت و نقدهای وی به عنوان موضوع اصلی جلسه مورد بحث قرار گرفت.
این اثر که مجموعه‌ای از درس گفتارهای مرحوم عباس زریاب خویی است، به دلیل ویژگی‌های خاص تیپوگرافی و نوع ارائه مطالب مورد نقدهای متعددی قرار گرفته است.
محورهای اصلی نقد و بررسی
یکی از محورهای اصلی نقدها، کیفیت تحلیل‌های ارائه شده در کتاب است. برخی معتقدند که این تحلیل‌ها در برخی مواقع سطحی و ضعیف بوده و به عمق لازم نرسیده‌اند. این موضوع به نحوه نگارش کتاب به صورت درس گفتارها برمی‌گردد که در سال‌های پایانی عمر نویسنده، یعنی سال‌های ۷۱ و ۷۲ تهیه شده است.
سرفصل‌ها و محتوای کتاب
کتاب “فلسفه تاریخ” به بررسی گستره نظری فلسفه تاریخ، از جمله ابعاد فلسفی، دینی و تمدنی آن پرداخته و همچنین گونه‌های مهم فلسفه تاریخ را معرفی کرده است. با این حال، نقدهایی نیز به محتوای این کتاب وارد شده است. به عنوان مثال، برخی معتقدند که گزارش فلسفه تاریخ در فرهنگ و تمدن اسلامی در این کتاب چندان غنی نیست و تنها به ابن خلدون اشاره شده است. همچنین، برخی معتقدند که این کتاب نتوانسته به نحو مطلوبی مفاهیم و مبادی فلسفه تاریخ را تبیین کند.
نقاط قوت و ضعف
یکی از نقاط قوت این کتاب، توجه به مسئله روش‌شناسی در فلسفه تاریخ است. عباس زریاب خویی به مسئله روش شناسی و تحلیل انتقادی فلسفه تاریخ پرداخته است، اما به نظر منتقدان، این تحلیل‌ها به شکل مطلوبی ارائه نشده است. نقدهایی که به کیفیت تحلیل‌های زریاب خویی وارد شده است، شامل عدم وجود عمق فلسفی دقیق و تحلیل‌های نامناسب در برخی موارد است. به عنوان نمونه، تحلیل‌های زریاب از مقاومت فرهنگی ایرانی در برابر نفوذ تمدن غربی و نسبت‌دادن اومانیسم به اسلام مورد نقد قرار گرفته‌اند.
ارزیابی نظریات و استدلال‌ها
برخی از استدلال‌های زریاب نیز به عنوان ضعیف ارزیابی شده‌اند. نظریات او در مورد مسئله پیشرفت در تاریخ و عوامل موثر بر جریان تاریخ به نظر منتقدان، جامعیت لازم را ندارند. این منتقدان معتقدند که کتاب “فلسفه تاریخ” نتوانسته است تفحص و ابراز کاملی از اندیشه‌های ابن خلدون ارائه کند. همچنین، نظریه‌های زریاب در مورد عوامل موثر بر تاریخ و حرکت آن به صورت جامع و طبقه بندی شده ارائه نشده است.
در نهایت، با توجه به نظرات بیان شده، کتاب “فلسفه تاریخ” زریاب خویی به عنوان یک اثر متتبعانه و آموزشی مورد توجه قرار گرفته است. اما نقدهای متعددی نیز به کیفیت تحلیل‌ها و استدلال‌های ارائه شده در این کتاب وارد شده است. زریاب خویی به عنوان یک معلم و جامع معقول و منقول، نتوانسته است در این کتاب به عنوان یک متفکر فیلسوف، تحلیل‌های فلسفی عمیقی از تاریخ و تمدن ارائه دهد.
با وجود نقاط قوت و ضعف مختلف، کتاب “فلسفه تاریخ” اثری است که به مسئله فلسفه تاریخ از جنبه‌های مختلف پرداخته و سرفصل‌های مهمی را بررسی کرده است. این کتاب با وجود نقدهای وارده، می‌تواند به عنوان یک نقطه شروع برای علاقه‌مندان به مباحث فلسفه تاریخ و آشنایی با نظریات عباس زریاب خویی مورد استفاده قرار گیرد
