ضرورت ورود فلسفه به عرصه‌های اجتماعی و سیاسی

به گزارش روابط عمومی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، هفته پژوهش آوردگاه خوبی برای بررسی کارنامه ارزشمند گروه‌‌های علمی پژوهشگاه است. اینکه کجا بوده‌ایم کجا هستیم و به کجا می‌رویم… در راستای سلسله گفتگوهای علمی با مدیران گروه‌های پژوهشکده‌های پژوهشگاه، سراغ حجت الاسلام دکتر محمدجواد رودگر مدیر گروه فلسفه پژوهشگاه رفتیم. در این بخش نظر شما را به گفتگو با وی جلب می‌نمائیم:

اولویت‌های سال ۱۴۰۳ گروه فلسفه چه بود و تا به الان چه حدی محقق شد؟

یکی از مهمترین اولویت گروه در سال ۱۴۰۳ تقویت کمی و کیفی شورای علمی گروه معطوف به اهداف جدید ابلاغی بود، اهدافی که در ابحاث ارتقای ساختاری و هندسه معرفتی گروه نیز بارها مورد بحث و بررسی قرار گرفت و در نهایت با توجه به نگاه عمیق و راهبردی ریاست محترم پژوهشگاه در شورای پژوهشگاه، به تصویب رسید و در این جهت از برخی استادان حوزوی و دانشگاهی که از تجربه ترکیبی علمی و مدیریتی برخوردار بوده و هستند در شورای علمی گروه استفاده شده و می‌شود که الحمدلله آثار وجودی آنان در مباحث علمی گروه متناظر به ارزیابی تحقیقات، برنامه‌های راهبردی و همکاری‌های علمی مشهود است.

از سوی دیگر یکی از مهمترین اولویت‌های گروه:

الف) به سامان رساندن و انتشار آثار مجتهدانه، عالمانه و نوآورانه استاد آیه الله عابدی شاهرودی مانند: نقد قوه شناخت، نظام فلسفه اسلامی اخص، عدل جمعی و نقد شرور و نظام فهم دین

ب) فلسفه ابدیت و فلسفه پرستش

ج) جذب و تکمیل اعضای هئیت علمی بویژه در نقد فلسفه‌های غرب از پایگاه فلسفه اسلامی یکی دیگر از اولویت‌های گروه فلسفه اسلامی در حال حاضر و با توجه به کمبود اعضای هئیت علمی گروه می‌باشد.

د) جریان شناسی ضد فلسفه اسلامی و دفاع از کارآمدی و امتداد اجتماعی فلسفه اسلامی به خصوص حکمت متعالیه که به نوعی پایه‌های فکری نظام اسلامی و تمدن نوین اسلامی است و مورد اخیر از مطالبات و موکدات مقام معظم رهبری نیز بوده و هست[۱].

ه) در دنیای کنونی و عصر جدید یکی از مصادیق بسیار سرنوشت ساز و کارآمدِ امتداد اجتماعی فلسفه، پرداختن به فلسفه‌های مضاف و نقش علمی و کارکردی گروه فلسفه در این زمینه می‌باشد که می‌تواند در سه عرصه الف) عرصه حوزوی ب) عرصه دانشگاهی  ج) عرصه عمومی ایفای نقش نموده و از فلسفه اسلامی دفاع علمی و عینی نماید.

لطفاً در خصوص فعالیت‌های گروه و نوع فعالیت‌های آنها توضیح دهید؟

گروه فعالیت‌های علمی- ترویجی‌اش را براساس واقعیات مورد نیاز جامعه هدف تعریف و تنظیم کرده و درصدد تحقق آنهاست. بنابراین در بخشی از فعالیت‌هایش به انواع متکثر موضوعات و عناوین متناظر به تمحض‌های علمی نوع اول و دوم که جنبه‌های ترکیبی انتزاعی- انضمامی داشته و بر نیازهای علمی حوزه، نظام اسلامی و جامعه بویژه نسل جوان ابتناء متمرکز است، مثلا به فلسفه هستی، فلسفه عقل، فلسفه حس، فلسفه ابدیت (با تاکید بر مسئلة معنای زندگی)، بررسی و نقد مبانی فلسفی توسعه نظر و عمل از منظر عقلانیت ابزاری، تحلیل انتقادی مبانی فلسفی دستورکار ۲۰۳۰ برای توسعه پایدار، درباره فلسفه پیشرفت و … و در بخش دیگری طرح مسائل مورد نیاز بالفعل جامعه علمی و عمومی در قالب کرسی‌ها، هم اندیشی‌ها و نشست‌های علمی اهتمام می‌ورزد.

چند رخداد مهم پژوهشی اعم از نشست، کرسی و غیره برای برگزاری در سال ۱۴۰۳ تا به حال انجام شده است؟

اگر چه موارد معنتابهی در این خصوص وجود دارد، لکن به برخی از آنها اشاره می‌کنیم:۱. هم اندیشی نسبت و مناسبات فلسفه اسلامی با فلسفه‌های مضاف که تاکنون دو جلسه آن با هدف تبیین عالمانه تعریف فلسفه مضاف و نقش فلسفه در این زمینه و نوع مواجهه گروه‌های دیگر علمی پژوهشگاه که متناسب با ماهیت گروه تحقیقاتی در خصوص فلسفه مضاف دارند، برگزار شد. ۲. برگزاری نشست علمی اجتهادی جامع (۲) با محوریت کتاب: “امام علی-ع- و فلسفه الهی” با مشارکت گروه فلسفه دانشگاه ادیان و مذاهب و…

آیا برنامه‌ای برای برگزاری نشست‌های مشترک با دیگر مراکز پژوهشی نیز داشتید؟

بله؛ الحمدلله برخی نشست‌ها با مراکز آموزشی- پژوهشی حوزوی و دانشگاهی مانند حوزه علمیه امام رضا (ع)، گروه فلسفه دانشگاه ادیان و مذاهب و مرکز شیعه شناسی آیت‌الله العظمی مکارم شیرازی و … و تمهیدات لازم برای برگزاری برخی دیگر نیز در حال انجام است یا نشست‌های مشترک با انجمن حوزوی فلسفه اسلامی مانند کرسی علمی ترویجی «نگاه برهانی به کتاب برهان از نظر ابن سینا و ملاصدرا و علامه طباطبایی» و نشست علمی «سیدحسن نصرالله اسوه تعامل دیالکتیکی معنویت و مقاومت» با پژوهشکده اخلاق و معنویت پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی.

همانطور که اطلاع دارید، سی و یکمین بهار فعالیت پژوهشگاه را پشت سر گذاشتیم، عملکرد پژوهشگاه و جایگاه آن در تولید علم را چگونه می‌بینید؟

بنده حقیر با توجه به شناختی که از دهه‌های مختلف فعالیت علمی پژوهشگاه در ساحات و سطوحِ گوناگون دارم واقعا فکر می‌کنم یکی از پژوهشگاه‌های موفق، کارآمد و بسیار مفید و موثر در حوزه معرفت ناب اسلامی، جهاد تبیین در عرصه‌های فقه اکبر (اعتقادیات/ کلامی، فلسفه دین/ فلسفه اسلامی و عرفان نظری اسلامی و فلسفه عرفان و سلوک)، فقه اوسط (اخلاقیات/ عرفان عملی و تربیت اخلاقی و معنوی در عرصه‌های فردی، خانوادگی و اجتماعی) و فقه اصغر (فقه نظام، فلسفه فقه، اقتصاد اسلامی در عرصه‌های مختلف و…) و تولید ادبیات علمی در حوزه علوم انسانی اسلامی و فلسفه‌های مضاف و مطالعات اجتماعی و فلسفه فرهنگ و… بود و هست و در برخی مصادیق علمی پیشران و مجتهدانه وارد شده و افق‌های ناشگوده‌ای را گشوده و در عرصه‌های مختلف نظام اسلامی بویژه نظام بانکداری اسلامی، اقتصاد اسلامی، وضع قوانین فقهی- حقوقی جزء اولین‌ها بوده است. ناگفته نماند که پژوهشگاه در نقد اندیشه‌های انحرافی، التقاطی و نقد تحریف روایت‌های معرفتی و تاریخی نیز نقش موثری داشته و در دفاع از گفتمان انقلاب اسلامی (گفتمان امامین انقلاب و نظام اسلامی) از اولین‌ها و بهترین‌ها بود که تولیدات علمی اعم از کتب، مجلات و برگزاری همایش‌ها، کرسی‌ها و نشست‌های علمی متکثر نشانه‌ها و مویدات آن می‌باشند. از سوی دیگر تولید دانشنامه‌های عالمانه امام علی (ع)، فاطمی، قرآن شناسی در جلدهای فراوان با نظام موضوعات و نظام مسائل معقول و مطلوب نیز امر خطیری است که در این پژوهشگاه رخ داد و در حال انجام است و این امرخطیر در انجام وظائف علمی، دینی، انقلابی و جهادی مرهون تدبیر عقلانی و جهادی ریاست محترم در عرصه‌های علمی و مدیریتی و تلاش‌های خالصانه ارزشی محققان بزرگوار پژوهشگاه در پژوهشکده‌ها و گروه‌های مختلف علمی است.

آیا حوزه‌های تمحض تعریف شده در گروه، اخیراً به روز رسانی شده و یا متناسب با نیاز جامعه هدف تغییر کرده‌اند؟

اگر چه برخی حوزه‌های تمحض اول و دوم گروه بالفعل شده و در حال بالفعل شدن هستند، لکن با عنایت به اهداف جدید ابلاغی و نیازهای گروه و جامعه هدف اخیراً به روز رسانی نشده است.

از تحقیقات جاری در گروه و آثاری که به مرحله چاپ و انتشار رسیده اند، برایمان بگوئید؟

الف) کتب منتشره

ب) تحقیقات زیر چاپ

ج)  نشست‌ها، کرسی‌های علمی‌ترویجی و هم‌اندیشی‌ها

در انتها، مهمترین دغدغه شما به عنوان مدیر گروه فلسفه در سال ۱۴۰۳ چیست؟

با عنایت به اینکه گروه فلسفه از ظرفیت علمی بسیار خوبی برخوردار است و فلسفه اسلامی بخصوص حکمت متعالیه که یکی از بنیادهای نظام اسلامی و بن مایه‌های حرکت استکمالی انقلاب و نظام اسلامی در ساختن دولت و جامعه اسلامی و رفتن بسوی تمدن نوین اسلامی است، می‌تواند بیش از این در حوزه‌های دانشی و عرصه اجتماعی نقش آفرین باشد و تفکر فلسفی و عقلانیت اسلامی را در سطوح گوناگون علمی و مدیریتی، سیاسی و اجتماعی توسعه و تعمیق بخشد، یکی از مهمترین دغدغه‌های این کمترین، این است که فلسفه وارد متنِ سیاست، متنِ زندگی، متنِ واقعیات اجتماعِ مَنزلی و مَدنی شود.

بنابراین تولید ادبیات فلسفی برای کودکان، برای کارگزاران نظام اسلامی، برگزاری کارگاه‌های فلسفی برای دانشجویان رشته‌های مختلف از علوم پایه و انسانی، تولید ادبیات فلسفی در حوزه فرهنگ، برای تولیدات متنوعِ رسانه ملی و شبکه‌های اجتماعی و فضای سایبری، معطوف ساختن فلسفه اسلامی با فلسفه‌های مضاف به علوم و امور و منظومه‌های فکری اسلامی، برقراری پیوند فلسفه با عرفان، با اخلاق، با فقه و… با تولید علوم انسانی اسلامی می‌باشد. تعلیل دغدغه‌های یاد شده است که اولاً فلسفه اسلامی ظرفیت بالفعل و بالقوه شگفت و شگرفی برای حضور در صحنه دارد و نباید از چنین ظرفیت، ذهنیت و زبانی غفلت کرد. ثانیاً فلسفه اسلامی نیز بایسته است در مدار حرکت شتابنده دنیای جدید و در ارتباط با علوم شناختی، هوش مصنوعی و دانش‌ها و امور نوین زندگی انسانِ معاصر به استکمال طولی و اشتدادی خویش ادامه داده و از نقش آفرینی، کارآمدی و کارکردهای جدید بازماند. [۱] همانگونه که حضرت آیه الله امام خامنه‌ای به مطالب عمیق، بنیادی و موثر فراوانی در موارد مختلف اشاره فرموده‌اند، مانند:

۱. “جامعیت حکمت متعالیه”:”ملاصدرا بین چیزهای جمع‌نشدنی جمع کرده است. چون فلسفة او عقلی، ذوقی و شرعی است و سه چیز به حسب عادی با هم جمع نمی‌شوند. عقل و ذوق با هم قابل جمع نیستند. عقل منطقی، استدلالی و خشک است، ولی ذوق، پرتو افاضه و نورانیت و مانند آن است و قاعدتاً با هم قابل جمع نیست، ولی او این دو را با هم جمع کرده و آن وقت این فلسفة عقلی، ذوقی را بر مبنای شرع مقدس پایه‌گذری کرده که این چیز مهمی است.» (۱۴/۱۱/۱۳۷۴)

۲. “حکمت متعالیه و معنویت”:”فلسفة اسلامی پایه و دستگاهی بوده که انسان را به دین، خدا و معرفت دینی نزدیک می‌کرده است.
فلسفه برای نزدیک شدن به خدا و پیدا کردن یک معرفت درست از حقایق عالم وجود است. لذا بهترین فلاسفة ما مثل ابن‌سینا و ملاصدرا عارف هم بوده‌اند. اصلاً آمیزش عرفان با فلسفه در فلسفة ملاصدرا به خاطر این است که فلسفه وسیله و نردبانی است که انسان را به معرفت الهی و خدا می‌رساند، پالایش می‌کند و در انسان اخلاق به وجود می‌آورد. اهل فلسفه‌ای که ما قبلاً دیده بودیم هم همینطور بودند. کسانی بودند که از لحاظ معنوی و الهی و ارتباطات قلبی و روحی با خداوند از بقیة افرادی که در زمینه‌های علمی حوزه کار می‌کردند، بهتر و زبده‌تر و شفاف‌تر بودند.»(۲۹/۱۰/۱۳۸۲) و «ما نباید بگذاریم فلسفه به یک سلسله ذهنیات مجرد از معنویت و خدا و عرفان تبدیل شود و راهش هم تقویت فلسفة ملاصدراست.

یعنی راهی که ملاصدرا آمده، راه درستی است. آن فلسفه است که انسان را وادار می‌کند هفت سفر پیاده به حج برود و به همة زخارف دینوی بی‌اعتنایی کند…راه فلسفه باید راه تدین و افزایش ارتباط و اتصال انسان به خدا باشد، این را باید در آموزش فلسفه، در تدوین کتب فلسفی، در درس فلسفی و در انجمن فلسفی رعایت کرد.»(۲۹/۱۰/۱۳۸۲)

۳.”حکمت متعالیه و تمدن سازی”: «مکتب فلسفی صدرالمتألهین همچون همة فلسفه‌ها در محدودة ملیت و جغرافیا نمی‌گنجد و متعلق به همه انسان‌ها و جامعه‌هاست. همواره همه بشریت به یک چهارچوب و استخوان‌بندی متقن عقلایی برای فهم و تفسیر هستی نیازمندند. هیچ فرهنگ و تمدنی بدون چنین پایة مستحکم و قابل قبولی نمی‌تواند بشریت را به فلاح و استقامت و طمأنینه روحی برساسند و زندگی او را از هدفی متعالی برخوردار سازد. (۱/۳/۱۳۷۸)

۴.”امتداد سیاسی اجتماعی حکمت متعالیه:” در فلسفۀ ملاصدرا «توحید» و مباحث گوناگونی هست که همۀآن‌ها می‌تواند در زندگی سیاسی، عینی و واقعی جامعه انعکاس داشته باشد… مسائلی مانند «انسان»، «حکومت» و… را باید دنبال کنید و فلسفۀ ملاصدرا باید اصلا در این خط بیفتد»(۱۸/۹/۱۳۸۰) و «می‌توان در مبانی موجود فلسفی ما نقاط مهمی را پیدا کرد که اگر گسترش و تعمیق یابد جریان‌های بسیار فیاضی را در خارج از محیط ذهنیت به وجود می‌آورد و تکلیف جامعه و حکومت و اقتصاد را معیّن می‌کند… از وحدت وجود، از «بسيط الحقيقه كلّ الاشياء»، از مبانی ملاصدرا … می‌شود یک دستگاه فلسفی-اجتماعی، سیاسی و اقتصادی درست کرد”. (۲۹/۱۰/۱۳۸۲).