به گزارش اداره روابط عمومی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی ، همزمان با ایام فاطمیه و شهادت صدیقه طاهره حضرت فاطمه زهرا(س) فرصت را مغتنم دانسته و به معرفی اثر فاخر و ارزشمند دانشنامه فاطمی(س) می‌پردازیم.
این اثر گرانسنگ با کوشش جمعی از محققان و اساتید صاحبنظر در این حوزه و به همت پژوهشکده دانشنامه‌نگاری دینی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی در شش جلد به زیور طبع آراسته شده است. در این بخش به اجمال با دانشنامه و مجلدات آن بیشتر آشنا خواهیم شد:
با توجه به لزوم اسوه‌پذیری از حضرت زهرا(س) و همچنین نبود کتاب مرجعی که بتواند در بحران فکری و فرهنگی عصر حاضر، در حوزه مطالعات زنان، به تبیین مبانی حقوق و حرمت زن در اسلام با ارائه الگوی عینی زن مسلمان بپردازد، تدوین دانشنامه فاطمی(س) در دستور کار قرار گرفت.
محصول تلاش جمعی همکاران دانشنامه، اثری است که سعی شده این ویژگی‌ها را داشته باشد:
- مرجعیت علمی:
در مجموعه حاضر، ضمن اعتراف به اینکه آنچه انجام پذیرفته است، با شأن حضرت فاطمه فاصله بسیار دارد، در حد امکان سعی شده است حاصل پژوهش، حاوی مهم‌ترین و تحلیلی‌ترین اطلاعات باشد و کم‌وبیش خواننده را از مراجعه به منابع دیگر ـ جز برای آگاهی از جزئیات و تفصیل بیشتر ـ بی‌نیاز سازد و نیز مرجعی برای اهل تحقیق باشد.
- ارائه الگوی زن مسلمان:
هدف اساسی تولید این دانشنامه، آشنایی با آن حضرت برای الگوگیری از رفتار و منش ایشان است؛ ازاین‌رو، افزون بر گزارش جامع از زندگی و منزلت ایشان، سیره ایشان در امور اخلاقی، عبادی، معنوی، همسرداری، خانه‌داری، تربیت فرزند و امور فرهنگی و اجتماعی و سیاسی، بررسی و هر کدام در مقاله‌ای مستقل تألیف شده است.
با رویکرد توصیفی و تحلیلی در نگارش مقالات، کوشیده شده به دور از احساسات و غلو یا انکار، آن حضرت معرفی شود و ضمن بیان شخصیت و منزلت ملکوتی و مقام والای معنوی، تصویری روشن برای همگان ارائه گردد تا امکان الگوگیری از آن حضرت فراهم آید.
- دفاع عالمانه از حقایق تاریخی:
در این دانشنامه، با زبان و روش علمی و استناد به منابع معتبر شیعه و اهل‌سنّت، به دفاع از حقایق و رخدادهای تاریخی، همان‌گونه که بوده، پرداخته شده و از اظهارنظرهای غیر مستند و دخالت دادن احساسات، پرهیز گردیده است.
- فراهم ساختن امکان سنجش و قضاوت علمی:
سعی شده است مقالات به گونه‌ای تألیف شوند که امکان سنجش علمی درباره چگونگی حوادث و نقل گزارشهای تاریخی و روایی، به وجود آید.
- ارائه منظومه معرفتی:
در مقالات اندیشه‌ای و حِکَمی، سعی شده است یک دستگاه منسجم فکری و منظومه‌ای معرفتی، با محوریت رابطه انسان کامل با آفریدگار، ارائه گردد.
ساختار علمی دانشنامه
بر اساس اهداف فوق، مباحث این دانشنامه در ساختار علمی موضوعی در ۱۱۷ مدخل و در دو بخش کلان ترتیب یافت:
- زندگی، منزلت و سیره و آثار و معارف حضرت فاطمه(س) که بخش اصلی را با ۶۸ مدخل در سه جلد تشکیل می‌دهد.
جلد اول: حوادث زندگی حضرت از ولادت تا شهادت و همه اشخاص مرتبط با ایشان.
جلد دوم: اسماء و اوصاف، فضایل و ویژگیهای ممتاز شخصیت حضرت ازعصمت و علم و شفاعت و بررسی ابعاد مختلف سیره ایشان، جایگاه حضرت نزد دیگران؛ کتاب‌شناسی حضرت؛
جلدسوم: معارف فاطمی، معرفی آثار برجای مانده از آن حضرت از احادیث و خطبه‌ها و اشعار به عنوان منابع معارف فاطمی؛ طرح و تحلیل اندیشه و تعالیم فکری ایشان درمباحث حکمی و معارف دینی؛
- بخش ملحقات: بخش ملحقات دانشنامه، این بخش نیز در دو محور مباحث فقهی و حقوقی و مباحث اجتماعی راجع به زن و خانواده در دو جلد و ۴۹ مقاله سامان یافته است.
جلد چهارم و پنجم و ششم: بر اساس این دو رویکرد حقوقی و اجتماعی مباحثی مانند تبیین جایگاه زن؛ مبانی حرمت وحقوق زن؛ حقوق و تکالیف زن در زندگی فردی، خانوادگی و اجتماعی و برخی از نظریه‌های معارض با اندیشه دینی و نقد آنها مطرح شده است.
اصول و ضوابط رعایت شده در دانشنامه فاطمی
- جامعیتِ مطالب اساسی: هر مقاله دانشنامه دربردارنده مطالب اساسی در موضوع خود است و آرای اصلی و معتبر، گزارش شده است تا مخاطب در این گونه مطالب از دیگر منابع ـ جز برای تفصیل و آگاهی از جزئیات ـ بی‌نیاز گردد.
- مستند بودن مطالب: مطالب هر مقاله مستند به منابع معتبر و دست‌اول، از شیعه و اهل‌سنّت است. در مقالات، از ذکر گزارشهای بی‌اعتبار پرهیز شده و فقط مطالبی آمده است که امکان صحت داشته و از نظر مأخذ و محتوا در خور اعتماد بوده‌اند. در استناد به منابع اهل‌سنّت نیز متن روایت، راوی، منبع گزارش، زمان وقوع حادثه و افراد شرکت‌کننده در آن، کاملاً بررسی شده است.
- اصالت مآخذ: مآخذ مقالات، از کتابهای اصیل و دست‌اول و معتبر در موضوع خود هستند و ارزش استناد دارند، انتخاب شدند. ملاک برخورداری از ارزش استناد، قرار داشتن در ردیف جوامع روایی مهم و قرابت زمانی با رخداد مورد نظر (در موضوعات وصفی ـ گزارشی) بوده است. همچنین اعتبار و شهرت مؤلف، مقبولیت نزد اصحاب علم، تعلق به صاحب نظریه مورد نقد یا تحلیل در مقاله، و قوام منطقی و تحلیلی، از دیگر ملاک‌های ارزشمندی در استناد بوده است. در مواردی که در منابع راجع به آنها اختلاف وجود داشته، ضمن نقل دقیق آنها، رویکرد مقاله بر اساس نظر مشهور بوده است.
- پرهیز از تساهل علمی: در دانشنامه، به مشهورات اکتفا نشده و تنها ملاک مقبولیت، ارزش علمی و استنادی هر مطلب بوده است.
- پایبندی به ساختار مطالب: در مباحث مرتبط با زندگی و منزلت حضرت، پس از تبیین مفهوم مدخل، کل مقاله راجع به حضرت است، اما در موضوعات کلامی و معارفی، از مطالب مرتبط (مانند پیشینه و اشاره به آرا درباره آن موضوع) استفاده شده است تا بتوان کلمات حضرت را به دقت تحلیل کرد. در مقالات فقهی و اجتماعی تنها ارائه ماهیت حقوق زن و تبیین مبانی نهاد خانواده در اسلام در نظر بوده است.
- پرهیز از حاشیهپردازی: در هر مقاله، سعی شده مطالب مهم راجع به آن موضوع بیاید و از حاشیه‌روی پرهیز شود، ازاین‌رو، در نقل وقایع تاریخی و روایات و غیره، فقط آنچه مستقیماً با موضوع مقاله مرتبط بوده، ذکر گردیده است.
- پرهیز از ارزش‌داوری و رعایت ادب علمی: در این دانشنامه کوشش شده است آرای صاحب‌نظران، حتی مخالفان، با نزاکت و ادب علمی و با بی‌طرفی و امانت نقل گردد و از تعصبات مذهبی و قومی پرهیز، و به روش منطقی و علمی به آنها پاسخ داده شود. دراین‌میان، روشنگری عقیدتی نیز ضمن بیان حقایق علمی، حاصل شده است.
- پرهیز از نقل‌قول مستقیم: در دانشنامه از ذکر نص آیات و روایات و حتی ترجمه صریح آنها پرهیز گردیده و به گزارش محتوای کلی و مفاد آن اکتفا شده است، مگر در جایی که عین عبارت عربی آیه یا حدیث، مورد بحث مقاله بوده و در القای مفاهیم و براهین، نقش مستقیم داشته است. ازاین‌رو، در جلدهای تاریخ و سیره، تا حد ممکن به گزارش احادیث و حوادث تاریخی پرداخته شده، اما در جلد معارف فاطمی ـ که محتوای مقالات، شرح و تحلیل کلمات حضرت و استناد به آنهاست ـ به قدر ضرورت، نص کلام ایشان نقل گردیده است.
- نظام چینش مدخل: در دانشنامه فاطمی نظام چینش مدخلها، موضوعی است. در این چینش، مدخل‌ها‌ی یک حوزه علمی و تخصصی در مجموعه‌ای جداگانه به چاپ می‌رسد و در چینش درونی مقالات نیز نظم منطقی متناسب با آن حوزه تخصصی، رعایت می‌شود.
فرایند تکمیل و تولید نهایی مقالات
با تشکیل پژوهشکده دانشنامه‌نگاری تألیف دیگر مقالات و اصلاح و تکمیل مقالاتی که در ساختار دانشنامه امام‌علی(ع) و به صورت مجموعه مقالات، نوشته شده بود، دستور کار قرار گرفت.
در آغاز، شیوه‌نامه‌های موجود بازبینی، ابهام‌های مبهمات آنها برطرف و بر نکات علمی و ساختاری دانشنامه تأکید شد. سپس، شیوه‌نامه‌ای مختصر حاوی نکات مهم، تهیه و ساختار جدید دانشنامه تعیین گردید و مقالات الگو فراهم آمد و همه مقالات بر اساس آنها ارزیابی گردید و مراحل علمی کار، از تکمیل پیشینه علمی موضوع و پیشینه تحقیق، گزارش جامع از احادیث حضرت و آرا و مطالب مرتبط با موضوع، تغییر مستندات از منابع غیر اصیل و دست‌دوم به منابع اصیل و دست‌اول و مستندسازی مطالبی که برای آنها سند ذکر نشده بود، در قالب دو معاونت علمی پیگیری شد.
اصلاح و تکمیل و نگارش ۷۹ مقاله در دستور کار معاون بخش اول، ۳۸ مقاله دیگر، در دستور کار معاون بخش دوم قرار گرفت. برای تکمیل مقالات در هر دو معاونت، فراخور گروههای علمی، مدیران و همکارانی واجد صلاحیتهای علمی و آشنا با فن دانشنامه‌نگاری، به همکاری دعوت شدند.
مجموعه مقالات پس از تصویب شورای علمی دانشنامه، و یکسان‌سازی ساختار مقالات، وارسی منابع و یکسان‌سازی کتابنامه‌ها، ویرایش ادبی و تأیید مؤلف و سرپرست محترم دانشنامه، برای واحد انتشارات ارسال شد.
- سیر و سامانه تدوین دانشنامه
تولید و تدوین دانشنامه محصول کار پژوهشی جمعی و دارای چهل مرحله اصلی، و فرایندهای فرعی بسیار است.مراحل اصلی آن، به شرح ذیل است:
- بررسی و جمع آوری پیشینه های تحقیقات، در حوزۀ علمی مورد نظر؛
- تهیه و تصویب طرح نخستینه و اهداف کلان دانشنامه؛
- بررسی و تعیین مختصات و اهداف کاربردی دانشنامه؛
- مطالعه و تبیین نظریۀ مبنا و چارچوب و پیش انگاره های حاکم بر مباحث دانشنامه؛
- طراحی ساختار کلان دانشنامه؛
- تنظیم اساسنامۀ محتوایی دانشنامه؛
- تأیید صلاحیت شورای علمی گروهها؛
- ظرفیت سنجی، نیازنگاری و شبهه شناسی و موضوع‌یابی؛
- مدخل‌گزینی و تهیه فرمهای مدخل؛
- سازماندهی مدخلها؛
- تعیین صلاحیت محققان مورد نیاز و شناسایی و گزینش آنان؛
- دعوت از محققان و توجیه آنها، تا اخذ طرحنامه تحقیقی هر مدخل؛
- بررسی و تصویب نهایی طرحنامه هر مدخل و ارائه نقشه توصیفی مقاله (در صورت نیاز)؛
- انعقاد قرارداد با محقق؛
- پشتیبانی علمی، فکری و فنی محققان در طی تحقیق و تألیف مقالات؛
- دریافت مقاله؛
- ارزیابی اجمالی مقالات واصله به لحاظ نصاب علمی، استواری فکری و انطباق با شیوه‌نامه، طرحنامه و انجام اصلاحات؛
- حروف‌زنی و نمونه‌خوانی اولیه مقالات؛
- ارزیابی تفصیلی مقاله، به‌وسیله دو کارشناس علمی ـ محتوایی؛
- ارزیابی مقاله، به‌وسیله کارشناس واحد ویراستاری علمی ـ ساختاری؛
- وارسی و مصدریابی اجمالی منابع از حیث آیات، روایات و صحت اسنادی؛
- بررسی مقاله و ارزیابی‌های صورت گرفته در گروه علمی تخصصی؛
- اعمال اصلاحات به‌وسیله نویسنده یا کارشناسان علمی و فنی؛
- بررسی مجدد مقاله در گروه علمی ـ تخصصی و تأیید برای تسویه مالی با محقق؛
- ویراستاری علمی ـ ساختاری مقاله؛
- وارسی و مصدریابی تفصیلی مقاله؛
- بررسی و تصویب نهایی مقاله در شورای علمی؛
- اصلاحات علمی و ساختاری مقاله، بر اساس مصوبات شورای علمی دانشنامه؛
- بررسی و تصویب سازمان علمی نهایی دانشنامه در شورای علمی؛
- وارسی مجدد منابع و یکدست سازی ارجاعات و بسامان‌سازی کتابنامه؛
- یکسان‌سازی نهایی مقالات، در واحد علمی ـ ساختاری؛
- ویرایش ادبی مقاله؛
- حروف زنی و نمونه‌خوانی نهایی مقاله؛
- بازبینی و تأیید واپسین مجلدات، به‌وسیله اعضای شورای علمی؛
- انجام اصلاحات و تأیید نهایی مقاله، توسط گروه علمی؛
- امضای مقاله به‌وسیله نویسنده؛
- بازویراست ادبی مقاله؛
- تهیه فهرستهای اجمالی و تفصیلی؛
- صفحه‌آرایی و طراحی داخلی و خارجی مجلدات؛
- بازبینی نهایی و امضای مجلدات از سوی سرپرست دانشنامه.
ویژگیهای صوری
در دانشنامه فاطمی سعی شده ویژگیهای رایج دانشنامه رعایت گردد، اما در مواردی نیز، بر اساس سیاست کلان پژوهشکده، به گونه‌ای دیگر اعمال شده است.
- قطع: با توجه به چاپ و نشر دانشنامه امام‌علی(ع) در قطع وزیری و اقبال خوانندگان و به‌منظور سهولت در حمل و راحت‌خوانی، دانشنامه فاطمی نیز در این قطع منتشر شد.
- اندازه حروف: در این دانشنامه در متن مقاله، به علت گستره مخاطبین که انتظار می‌رود علاوه بر مراجعه موردی به عنوان کتاب مرجع، به مطالعه مجموعه مقالات آن علاقه‌مند باشند، از حروف ریز و متداول در دانشنامه‌ها استفاده نشده و اندازه حروف، در حد معمول کتابهای وزیری می‌باشد.
- صفحه‌آرایی: در صفحه‌آرایی دانشنامه پس از مشورت با استادان و کارشناسان فن و استقبال و اعلام رضایت خوانندگان فرهیخته از دانشنامه‌امام‌علی، این دانشنامه نیز به صورت یک‌ستونه، صفحه‌بندی شد.
- شیوه درج منابع: نام مختصر مؤلف و شماره مجلد و صفحه آن، در مقاله داخل کمانک، بی‌درنگ پس از مطلب ذکر گردیده است
در درج منابع، اگر فقط از یک کتابِ مؤلفی استفاده شده، نام کتاب درج نشده است، اما اگر از بیش از یک کتاب او استفاده شده باشد، نام کتاب پس از نام نویسنده می‌آید.
