به گزارش روابط عمومی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، حجت‌الاسلام والمسلمین سیدکاظم سیدباقری؛ مدیر گروه سیاست پژوهشگاه، شامگاه ۳۱ تیرماه در نشست علمی «کارکرد شفقت در عدالت سیاسی» با بیان اینکه وقتی ما از عدالت سخن می‌گوییم عرصه‌ها و قلمروهای مختلفی را در بر می‌گیرد، گفت: عدالت اجتماعی مفهومی عام است که می‌تواند عدالت اقتصادی، سیاسی، فرهنگی و بهداشتی و … را شامل شود. در عدالت سیاسی هم بحث وارد قلمرو خاصی شده و عرصه‌های گوناگون را در بر می‌گیرد. سخن از عدالت سخن از حق است و در حق هم سخن از امتیازات خاص برای افراد است.
وی افزود: عدالت سیاسی ارزشی است که با حضور آن در جامعه، افراد به حقوق بایسته و شایسته خودشان می‌رسند؛ حال این سؤال مطرح است که چگونه می‌توان با ظرفیت سیاسی شفقت، جامعه و نظام سیاسی را در مسیر تحقق عدالت سیاسی یاری کنیم زیرا شفقت مقوله‌ای فراتر از حق و عدالت است. در اندیشه‌ورزی سیاسی جدید هم اساسا بحث شفقت‌درمانی وجود دارد و ادبیات پربسامدی هم در روان‌شناسی سیاسی و اجتماعی دارد و در مکاتب مختلف از جمله بودیسم مورد تاکید فراوان است. شفقت در کنار خود مودت، رحمت و مهربانی در بر دارد.
سیدباقری با بیان اینکه شفقت یکی از مهمترین شاخصه‌های حاکمان در نظام سیاسی و از مباحث محوری اخلاق سیاسی است، تصریح کرد: اگر شفقت در جامعه باشد سبب خواهد شد افراد انگیزه خیررسانی به دیگران داشته باشند و موجب می‌شود تا مردم نسبت به حاکم خوشبین شوند چنانچه در نگاه مقابل، حاکم هم نسبت به مردم نگاه خوشبینانه خواهد داشت لذا شفقت موجب احساس اعتماد به عنوان بزرگترین سرمایه اجتماعی در جامعه خواهد بود. امام علی(ع) در نامه به مالک اشتر فرمودند: قلبت را نسبت به مردم پر از رحمت و محبت و لطف کن و نسبت به آنان همانند حیوان درنده نباش که خوردن آنان را غنیمت بدانی. در روایت دیگری آمده است که همدردی و همدلی با برادر دینی در راه خدا برترین اعمال است و شرف و آبروی مؤمن هم در شفقت است.
وی افزود: مقام معظم رهبری تاکید دارند که روحیه محبت و مودت و مواسات بین مردم برقرار باشد. ما وقتی به ابعاد گوناگون شفقت و دوری از خودمحوری و مسئولیت اخلاقی توجه کنیم، کارکردها و ظرفیت‌های مختلفی برای آن می‌توان برشمرد که از جمله آن جذب حداکثری، عفو و کینه‌زدایی، افزایش اعتماد، سرمایه اجتماعی و سعه صدر است. شفقت در لغت از ریشه ترس است زیرا فرد دلسوز و خیرخواه نسبت به سرنوشت دیگران ترس دارد و بیمناک است که مبادا سختی به دیگران وارد شود. اشفاق به معنای التفات و مهربانی همراه با ترس هم هست و در قرآن کریم هم خیرخواهی همراه با ترس بیان شده و فرموده است: قَالُوا إِنَّا کُنَّا قَبْلُ فِی أَهْلِنَا مُشْفِقِینَ؛ بنابراین مهر و محبت و نگرانی در کنار یکدیگر در این واژه وجود دارد.
مدیر گروه سیاست پژوهشگاه با بیان اینکه در روان‌شناسی غربی هم شفقت مورد بحث قرار گرفته است از جمله یکی از روان‌شناسان غربی شفقت را درک و شناخت واضح رنج دیگران معنا کرده است، اظهار کرد: احساس مهربانی برای کسانی که رنج می‌برند به گونه‌ای که فرد، میل کمک برای بهبود رنج آنان را دارد یعنی صرفا احساس مهربانی و همدردی نیست بلکه تلاش برای رفع مشکل دیگران است. فرد دیگری هم گفته است شفقت حالتی است که مجموعه خاصی از احساسات، افکار، تمایلات و رفتارها را در برمی‌گیرد که می‌تواند نسبت به هر فردی حتی حیوانات و محیط زیست هم اعمال شود؛ گاهی این شفقت برای خود انسان است؛ اصل اساسی این است که انسان در جامعه وقتی نسبت به خود شفقت دارد می‌تواند نسبت به دیگران هم شفقت داشته باشد، لذا خودمهربانی و خودشفقتی بسترساز تربیت شهروندان مشفق است و در اینجا این خصلت از فرد به جامعه و عرصه سیاسی هم سرریز خواهد شد.
مفهوم شفقت سیاسی
سیدباقری افزود: منظور از شفقت سیاسی این است که دولت اسلامی از روی همدلی، همدردی، همراهی با شهروندان نگران سرنوشت آنان است و با خیرخواهی و اصلاح امور در جهت پیشگری و کاهش رنج مردم می‌کوشد و تعامل خود را با آنان با صورت همدلانه سامان می‌دهد و آنان می‌توانند در فرایند سیاسی امور اثرگذار باشند. یعنی اگر بنا باشد کسی بگوید من مشفق هستم ولی هر طور خودم تشخیص می‌دهم عمل می‌کنم، این معنای شفقت سیاسی نیست بلکه تلاش می‌کند با خیرخواهی و اصلاح امور و کاهش رنج مردم همدلانه با شهروندان زندگی و آنان را در فرایند سیاسی دخالت بدهد؛ یعنی مردم هم در فرایند سیاسی حضور دارند و یکطرفه نیست.
مدیر گروه سیاست پژوهشگاه با بیان اینکه شفقت چند عنصر را در خود دارد، گفت: آگاهی، همدلی و تلاش برای تجربه درد دیگران، نگرانی نسبت به دیگران و تمرکز برای کاستن درد دیگران و ارائه راهکار برای رسیدن دیگران به آرامش از جمله این مؤلفه‌ها در شفقت است و وقتی این موارد در کنار هم باشند ما را به عنصر سیاسی اخلاق سیاسی یعنی شفقت خواهد رساند. حضرت علی(ع) در مورد رابطه شفقت و عدالت فرمودند: برترین نورچشمی حاکمان این است که در مسیر عدل و عدالت و دادگری استوار باشند؛ در کنار این عدالت هم تلاش برای محبت و دوستی و رحمت نسبت به بندگان هم وجود داشته باشد. گستراندن محبت و شفقت در بین شهروندان و ایستادگی در مسیر عدل در کنار هم باعث ایجاد کارکرد شفقت خواهد شد یعنی شفقت یک قدم فراتر از عدالت است.
شفقت در تضاد با سوداندیشی
سیدباقری افزود: با حاکم‌شدن اخلاق سیاسی مانند باور به مسئولیت، امانتداری و تلاش برای تامین مصالح کلان جامعه اسلامی و اجرایی شدن آموزه‌های اخلاقی می‌توان کارکرد قدرت را به سمت و سوی شایسته هدایت کنیم؛ شفقت به دور از سودپرستی و سوداندیشی است زیرا تا وقتی سودپرستی وجود دارد اتفاقی رخ نخواهد داد ولی وقتی از سودخواهی عبور کنیم به شفقت نسبت به همنوع خواهیم رسید. وجدان اخلاقی، راستگویی، آزادی مسئولانه، رفتار عادلانه و فرهنگ پرهیز از چاپلوسی و تخریب و تحریف جایگزین گریز از مسئولیت‌شناسی و سودگرایی و فایده‌انگاری خواهد شد و نبود شفقت سبب می‌شود تا جامعه گرفتار بی‌خیالی و بی احساسی نسبت به دیگران شود لذا افراد هیچ احساسی نیست به مشکلات شهروندان ندارند.
وی با بیان اینکه مقام معظم رهبری در تعبیری فرمودند مسلمین باید نسبت به یکدیگر با علاقه و دلسوزی و بدون ذره‌ای بی‌تفاوتی رفتار کنند، تصریح کرد: اگر مسئولیت‌شناسی وجود داشته باشد فرهنگ ضد اخلاقی «به من چه؟» از بین خواهد رفت که متاسفانه چنین فرهنگی را گاهی در بین شهروندان شاهدیم و این بر خلاف قرآن کریم است زیرا قرآن فرموده است پیامبر(ص) بر مؤمنان و دلسوزی برای آنان حریص است و نمی‌تواند شاهد سختی مردم باشد؛ لَقَدْ جَائکُمْ رَسُولٌ مِنْ أَنْفُسِکُمْ عَزِیزٌ عَلَیْهِ مَا عَنِتُّمْ حَرِیصٌ عَلَیْکُمْ بِالْمُؤْمِنِینَ رَئوفٌ رَحِیمٌ.
سیدباقری تاکید کرد: مقام معظم رهبری ذیل تعبیر «حریص علیکم» آورده‌اند یعنی نسبت به سرنوشت شما به شدت علاقه‌مند است و بی‌تفاوت نیست و چون بی‌تفاوت نیست می‌خواهد با رحمت و مهربانی برای آنان کاری بکند؛ لذا در روایت داریم ان الله بعثنی بالرحمه؛ خداوند مرا به مهربانی و رحمت مبعوث کرده است.
مدیر گروه سیاست پژوهشگاه با بیان اینکه در روایات تعبیر رعیت و راع به کار رفته است، اضافه کرد: رعیت به تعبیر مقام معظم رهبری یعنی کسانی که مراعات حق آنان واجب و لازم است؛ حضور شفقت در جامعه باعث ایجاد مسئولیت‌پذیری و مسئولیت‌شناسی است و همین امر سبب خواهد شد تا جامعه به سمت عدالت حرکت کند؛ جامعه مسئولیت‌شناس در برابر آنچه در جامعه می‌گذرد بی‌تفاوت نیست و امور را رصد می‌کند.
وی با بیان اینکه ویژگی قوه خیال این است که انسان از خودگرایی، خوداندیشی و خودمحوری دور شود، اظهار کرد: انسان‌ها وقتی گرفتار ظلم می‌شوند که خودمحور باشند و اگر بتوانیم کاری کنیم که خود شکسته شود، به سمت عدالت سیاسی حرکت کرده‌ایم؛ کار شفقت سیاسی آن است که در کنار قوه خیال، به حکمران اجازه می‌دهد تا خودش را در کنار و به جای دیگران بنشاند؛ البته میان توهم و تخیل فرق است؛ تخیل یعنی فرایندی که شما می‌توانید خود را به جای دیگری قرار دهید ولی توهم انتظارات مبتنی بر آرزوها است که گره‌ای بر گره‌ها می‌گذارد.
چرا برخی به راحتی بمب بر سر دیگران می‌ریزند
پژوهشگر حوزه سیاست اسلامی با بیان اینکه ویژگی شفقت آن است که کمک می‌کند تا درد دیگران را حس کنیم و این درد را درد خود بپنداریم، افزود: فردی که بمب بر سر دیگران می‌ریزد قدرت این تخیل را ندارد که بفهمد در حین این بمباران مردم مظلوم چه درد و رنجی خواهند کشید؛ امروز در غزه هم شاهد همین مسئله هستیم؛ چنین افرادی نمی‌توانند ابعاد انسانی جنایات خود را به تصویر بکشند یعنی به تعبیر رهبری وقتی زمامداران کشورها از رحم و شفقت و منطق بیگانه شوند جنایت خواهند آفرید.
سیدباقری با اشاره به اصل زرین اخلاقی، گفت: در این اصل گفته می‌شود هر چه را برای خود می‌پسندی برای دیگران هم بپسند و هر چه را برای خودت نمی‌پسندی برای دیگران هم نپسند؛ این تعبیر در نهج‌البلاغه هم وجود دارد. انسان همین یک اصل را در زندگی خود رعایت کند چقدر راهبر است به خصوص اینکه این اصل را بتوانیم وارد عرصه سیاسی کنیم در این صورت همه معادلات سیاسی تغییر خواهد کرد.
