به گزارش روابط عمومی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، آیین اختتامیه مدرسه تخصصی مطالعات راهبردی به کارگیری محصولات اصلاح شده ژنتیکی با سخنرانی آیت الله رشاد برگزار شد.
بنا بر این گزارش، هسته مطالعات نظری – دینی زیست فناوری و مهندسی ژنتیک مرکز رشد و خانه خلاق و نوآوری پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی مدرسه تخصصی مطالعات راهبردی تراریختها را با هدف تبیین مسائل نظری و بایسته‌های تحقیقاتی محصولات تراریخته برگزار کرد.
آیت الله علی اکبر رشاد در آخرین روز مدرسه تخصصی زمستانه مطالعات راهبردی به کارگیری محصولات تراریخته، مناسبات فقه و زیست فناوری را مورد واکاوی و تبیین قرار داد و گفت: مقصود از فقه، آن دسته از احکام استنباط شده در دستگاه اجتهادی است. زیست فناوری نیز به انواع تصرفاتی گفته می شود که در عناصر موجودات زنده از جزئی ترین عناصر مانند سلول و ژن تا کلان ترین آن مانند جسم (هر یک از اعضاء یا تمام جسم) و روح و روان صورت می پذیرد. از جمله مناسبات زیست فناوری و فقه آن است که زیست فناوری گذشته از آن که مسائل و موضوعات لازم را برای فقه و فقیه آماده می کند؛ موجب فهم متون دینی نیز می شود و در عین حال، اسباب و مقدمات توسعه فقه و تغییر ساختار و شاکله آن را نیز فراهم می کند.
رییس و موسس پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی همچنین اظهار داشت: گاه فقه به مثابه «یک دانش» در مقابل دانش‌ها و علوم دیگر استعمال می شود و گاه به معنای «احکام الهی و شرعی» مورد بحث قرار می گیرد که البته معنای دوم در دو مستوی لحاظ می شود؛ یکی در ساحت احکام نفس الامری که مجموعه‌ای از مشیت‌ها و اراده‌های تشریعی الهی است که رفتار و مناسبات مسلمانان را تنظیم می‌کند و به آن اطلاق «شریعت» می شود و یک هم در ساحت احکام اجتهادی که اراده‌های تشریعی و نفس الامری الهی با روش اجتهادی کشف و استنباط شده و تبدیل به مجموعه ای از احکام می شود که از آن تعبیر به «فقه» می شود. البته برخی از اوقات، از روی مسامحه، از «شریعت» و احکام نفس الامری تعبیر به «فقه» می شود؛ چنانچه پاره ای از مواقع، به مجاز، «فقه» به معنای مجموعه قواعد و احکام سلوک و رفتار انسان که شامل قضایا و گزاره‌های اخلاقی نیز می شود اطلاق شده است. فقه غیر از اخلاق است؛ فقه بایدها و نبایدهای دستورات عملی دین را بیان می‌کند در حالی که اخلاق به شایسته‌ها و ناشایسته‌های رفتاری و عملی که مربوط به حوزه حسن و قبح افعال می باشد مربوط می شود؛ و یا آن که از روی مسامحه و مجاز، حتی از تمام دین اسلام که بر پیامبر اکرم صلی الله علیه و اله نازل شده است، تعبیر به «فقه» شده است. بنابراین در بحث مناسبات فقه و زیست فناوری؛ مقصود از فقه، آن دسته از احکام استنباط شده و یا مرحله قبل از آن که احکام نفس الامری است می باشد.
وی افزود: زیست فناوری عبارت از انواع تصرفاتی است که در عناصر موجودات زنده از جزئی‌ترین عناصر مانند سلول و ژن تا کلان‌ترین آن مانند جسم (هر یک از اعضاء یا تمام جسم) و روح. انجام می‌شود. اصطلاحا تصرفات انجام شده بر ژن را «ژنتیک» و فراتر از آن که در عناصر حیاتی مورد توجه قرار می گیرد را «زیست فناوری» می گویند. انسان ها از سالیان دور از زیست فناوری استفاده می‌کردند و در موجودات زنده دخل و تصرفاتی انجام می‌دادند چنانچه برای پختن نان و رفع گرسنگی اقدام به کاشت گندم، آرد کردن و خمیر کردن آن می کردند و یا درختی که دارای محصول مرغوبی بود را به درختی که محصول نامرغوبی داشت پیوند می‌زدند اما با این حال، در قدیم کسی از جواز و عدم جواز این گونه اقدامات و تصرفات سوال نمی‌شد در حالی که امروزه از آن جایی که مسائل مربوط به زیست فناوری متنوع و پیشرفته شده است؛ سوالات متعددی در مقابل فقه قرار گرفته است که فقیه باید عهده‌دار مشخص کردن و تبیین احکام هر یک از آن‌ها برآید.
رئیس پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی در ادامه بیان داشت: حال سوال این است که فقه به معنای احکام نفس الامری که هنوز استنباط نشده یا احکامی که با منطق و دستگاه اجتهاد استنباط شده است با زیست فناوری چه نسبت و رابطه‌ای دارد؟
ایشان نسبت و رابطه زیست فناوری و فقه را در چهار محور قرار داد:
نسبت و رابطه اول؛ رابطه موضوع و محمول است که زیست فناوری و مهندسی ژنتیک مسائل و موضوعات فقه را آماده می‌کند و فقه نیز احکام شرعی آن موضوعات را بیان می‌کند؛ با انواع خاصه خود؛ نظیر حکم تکلیفی و وضعی، مولوی و ارشادی، حق و تکلیف و … . مانند این مساله که آیا تولید سلول بنیادی و به کار بردن آن برای توالد جایز است یا خیر؟ در اینجا علم فقه متصدی بیان احکام شرعی این مساله می شود که ممکن است در پاره‌ای از موارد، آن را و در برخی موارد، واجب و یا مباح بداند.
نسبت و رابطه دوم؛ کمک به فهم دین. همانطور که فقیه نمی‌تواند بدون شناخت علوم انسانی حکم صادر کند، بدون شناخت مسائل زیست فناوری هم نمی‌تواند رأی و فتوی دهد. بنابراین زیست فناوری و یا هر علم دیگری که می‌تواند در فهم لسان شرع و متون دینی کمک کند، نقش بسیار تعیین کننده‌ای در استنباط فقه خواهد داشت.
حضرت آیت الله رشاد نسبت و رابطه سوم و چهارم میان زیست فناری و فقه را توسعه دانش فقه و تغییر ساختار و شاکله آن دانست و اظهار داشت: ما بر این باور هستیم که مسائل زیست فناوری به اندازه‌ای وسعت دارد که حتی می‌توان به اندازه کتاب جواهرالکلام شیخ محمدحسن نجفی که مشتمل بر ۴۲ جلد است مطلب نوشت و درس داد. بدیهی است که توسعه فقه مستلزم تغییر ساختار و شاکله آن نیز می شود. چنانچه در سایر علوم نیز چنین است و مسائل جدید هم باعث افزایش کمیت مسائل آن علم می شود و هم زمانی که جنس مسائل جدید با مسائل قبلی متفاوت باشد، ساختار آن علم را تحت تاثیر قرار می دهد. از زمان محقق حلی صاحب کتاب شرایع الاسلام، حدود پانصد ششصد سال هست که تمامی کتاب‌های فقهی براساس ساختار این کتاب نوشته شده است؛ اما در دنیای امروز که موضوعات و مسائل جدید و متعددی مطرح شده است لازم است این ساختار تغییر پیدا کند. مسائل جدید فقه از جمله زیست فناوری را نمی‌توان در ابواب مختلف فقه توزیع و پخش نمود و یا آن‌ها را در ملحقات فقه قرار دهیم بلکه لازم است که یک جایگاه منطقی در جغرافیای فقه برای این مسائل و مانند آن درنظرگرفت.
رئیس پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه در پایان اظهار داشت: در حال حاضر، هسته مطالعات دینی – نظری زیست فناوری و مهندسی ژنتیک مرکز رشد پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، در حال ترجمه «کتاب فقه زیست فناوری» به زبان فارسی است که من در این کتاب، حدود بیست باب را مطرح کرده‌ام که چهار باب نخست آن، مربوط به ملاحظات فلسفی، کلامی، اخلاقی و حقوقی زیست فناوری است و سپس در شانزده باب مباحث فقهی آن بیان شده است.
لازم به ذکر است این مدرسه با مشارکت مرکز توسعه فناوریهای راهبردی معاونت علمی، فناوری و اقتصاد دانش بنیان ریاست جمهوری، دانشگاه تربیت مدرس، پژوهشگاه ملی مهندسی ژنتیک و زیست فناوری، انجمن علمی ژنتیک پزشکی ایران از تاریخ ۲۸ بهمن تا ۲ اسفند سال جاری برگزار شد.
در اولین دوره مدرسه تخصصی زمستانه مطالعات راهبردی به‌کارگیری محصولات اصلاح شده ژنتیکی (تراریخت ها)، مباحث نظری و راهبردی تراریختها توسط اساتید زیر مورد بررسی قرار گرفته شد؛
روز اول؛ سیاست‌ها و برنامه‌های کشورهای منتخب در به‌کارگیری محصولات تراریخته توسط دکتر ابوالفضل میرزاپور ارمکی استادیار دانشکده علوم زیستی دانشگاه تربیت مدرس و دکتر محسن دانائی‌فر پژوهشگر برتر حوزه زیست فناوری دانشگاه تهران
روز دوم؛ مبانی فکری مهندسی ژنتیک توسط جناب آقای دکتر محمدعلی ملبوبی استاد پژوهشگاه ملی مهندسی ژنتیک و زیست فناوری، مبانی انسان شناختی به کارگیری مهندسی ژنتیک توسط دکتر رمضان علی تبار دانشیار گروه منطق فهم دین پژوهشکده حکمت و دین پژوهی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی
روز سوم؛ ملاحظات فقهی به‌کارگیری محصولات تراریخته با محوریت قاعده وجوب دفع ضرر محتمل توسط حجه الاسلام و المسلمین ابوالحسن حسنی پژوهشگر حوزه علمیه قم
روز چهارم؛ مروری بر تاریخچه و چالش‌های اجرای قانون ملی ایمنی زیستی توسط دکتر محمود تولایی استاد دانشگاه علوم پزشکی بقیه الله الاعظم و رئیس سابق انجمن ژنتیک ایران، امنیت و زیست فناوری و مهندسی ژنتیک توسط دکتر مجتبی سعادتی استاد دانشگاه عالی دفاع ملی و تحقیقات راهبردی
روز پنجم: مناسبات فقه و زیست فناوری توسط حضرت آیت الله علی اکبر رشاد رئیس پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، اخلاق زیستی زیست فناوری و مهندسی ژنتیک توسط دکتر سید محمد اکرمی رئیس انجمن علمی ژنتیک پزشکی ایران
