به گزارش روابط عمومی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، دومین نشست علمی با موضوع “تبیین مبانی نظری و دینی موضوعات جدید و مستحدثه در علوم زیستی و زیست فناوری”، در راستای همایش ملی «مطالعات نظری- دینی علوم زیستی و زیست فناوری» توسط مرکز رشد و خانه خلاق و نوآوری پژوهشگاه با همکاری پژوهشگاه ملی مهندسی ژنتیک و زیست فناوری سه‌شنبه ۱۵ اسفندماه ۱۴۰۲ در سالن ویدئو کنفرانس پژوهشگاه ملی مهندسی ژنتیک و زیست فناوری برگزار شد.
بنابر گزارش دبیرخانه همایش مطالعات نظری – دینی علوم زیستی و زیست فناوری، در این نشست که با حضور اساتید و متخصصین عرصه بیوتکنولوژی؛ دکتر جواد محمدی رئیس پژوهشگاه ملی مهندسی ژنتیک و زیست فناوری، دکتر محمود تولایی استاد دانشگاه بقیه الله، دکتر محمدعلی ملبوبی و دکتر محمدحسین صنعتی از اساتید پژوهشگاه ملی مهندسی ژنتیک، دکتر محمد اکرمی رئیس انجمن علمی ژنتیک پزشکی ایران و همچنین صاحبنظران علوم انسانی و دینی؛ دکتر سید طه مرقاتی و دکتر مرتضوی برگزار شده بود؛ مباحث مختلف نظری علوم زیستی به ویژه مسائل مرتبط با ژنتیک انسانی در ساحات مختلف فقهی، حقوقی، فلسفی و اخلاقی مورد بحث و بررسی قرار گرفت.
ضرورت تبیین مسائل فلسفی، فقهی، اخلاقی و حقوقی زیست فناوری با ارائه دکتر جواد محمدی رئیس پژوهشگاه ملی مهندسی ژنتیک و زیست فناوری
در آغاز برگزاری نشست، دکتر جواد محمدی با اشاره به آنکه در دو دهه اخیر، پیشرفت‌های گسترده‌ای در تولید انبوه داده‌های زیستی (High-thruput data) در رشته‌های مختلف علوم زیستی به دست آمده است که به صورت اطلاعات (Information) و سپس دانش (Knowledge) و در حالت مطلوب آن به صورت بینش (Insight) تبلور می‌یابند، بیان داشت: فناوریهایی که تحت عنوان زیست فناوری به جامعه معرفی می‌شوند، می‌توانند در خدمت بشر به خصوص در ابعاد سلامتی و توسعه پایدار قرار گیرد و یا آن که مخرب باشند. از همین رو، تبیین ابعاد نظری آن اعم از فقهی، اخلاقی، فلسفی، اجتماعی و حقوقی برای ایجاد پایه‌های مستحکم و چارچوب های فکری متقن جهت بهره‌مندی بشر از فناوری های زیستی محرز و قطعی می‌باشد. زیرا ابعاد دنیای زیست فناوری به گستردگی فیزیک فناوری و بلکه خیلی وسیعتر از آن است و در حوزه‌های مختلف پزشکی، کشاورزی، صنعت و محیط زیست راهکارهای فوق العاده‌ای را عرضه می‌کند.
عناصر تعیین کننده در حل مسائل مستحدثه با ارائه دکتر خدیجه خان بیگی از اعضای هیأت علمی پژوهشگاه ملی مهندسی ژنتیک و زیست فناوری
دکتر خان بیگی ضمن تقسیم مسائل مستحدثه به مسائل جدید و مسائل قدیمی که در دنیای حاضر به دلیل تغییر موضوع، مهم شده اند و همچنین توجه به تقسیم احکام اسلامی به دو دسته احکام اولیه که ثابت بوده و احکام ثانویه که با توجه به شرایط خاص تغییر می کند؛ اظهار داشت: امروزه، صدها مسائل مستحدثه هستند که هنوز بررسی نشده‌اند و یا اصلا هیچ ورودی به آنها صورت نگرفته است و این در حالی است که طبق قانون اساسی اگر حکم مساله‌ای موجود نباشد، بایستی علماء و دانشمندان اسلامی به آن مساله ورود کرده و حکم آن را به طور شفاف و جامع بیان کنند. اهمیت توجه به مسائل مستحدثه به خصوص برای زمانی است که آن موارد جنبه اجتماعی نیز داشته باشند. وی مرجعیت علوم برای موضوع شناسی را خبرگان و صاحبنظران جامعه معرفی نمود.
آسیب شناسی احکام فقهی متاثر از موضوع شناسی در علوم زیستی و زیست شناسی با ارائه دکتر محمد مرتضوی از دانش پژوهان سطح چهار حوزه علمیه قم و پژوهشگران فقه پزشکی
محمد مرتضوی ضمن اشاره به ضرورت و اهمیت موضوع شناسی مسائل مستحدثه، اظهار داشت که دلیل بازماندن فقیه از حکم شناسی جامع و گویا یا به این دلیل است که مجتهد کمترین آگاهی از موضوع تخصصی ندارد و یا به جهت آنکه در معرض علم نماها قرار گرفته و از فهم دقیق مسائل مستحدثه دور مانده است. وی از جمله مسائل مستحدثه‌ای که هنوز حکم آنها مبهم بوده و فقهاء به درستی به آنها نپرداخته اند را مساله حکم شرعی سقط یا حفظ جنین، تولید گوشت مصنوعی از سلولهای بنیادی، لقاح صناعی در حالتی که انتقال دهنده اسپرم و تخمک نامعلوم باشند، تولید و نگهداری سلولهای بنیادی جنینی، درمان با استفاده از سلولهای بنیادی بالغ (بندناف – مغز استخوان)، چالش¬های تحقیقاتی درمانی سلول های بنیادی برکارآزمای انسانی برشمرد.
مسائل فقهی، حقوقی و اخلاقی داده‌های ژنومی بیماران با ارائه آقای دکتر محمود تولایی استاد دانشگاه بقیه الله
دکتر تولایی در ابتدا چنین اظهار داشت که از آن جا که از یک طرف، امروزه زندگی بشری در احاطه ژنها قرار گرفته و علم نیز در حال حرکت می‌باشد و از طرف دیگر، هر کشوری بایستی براساس هنجارهای اخلاقی و عقیدتی خود داده‌های ژنومی را مدیریت کند؛ از این رو، ضروری است که به جهت پاسخگویی به شبهات عموم مردم و همچنین صاحبنظران علوم زیستی و احتراز از داوری‌های پزشکی شخصی، به مباحث مفهومی این گونه مسائل پرداخته شود. دکتر تولایی در ادامه چنین بیان داشت که در حوزه داده‌های ژنومی و خصوصا ناباروری استفتائات زیادی داریم ولیکن هنوز سوالات زیادی در باب رعایت اصول اخلاقی در استفاده از داده‌های ژنتیکی و ژنومی مطرح است.
ملاحظات حقوقی و اخلاقی در استفاده از سلولهای بنیادی با ارائه دکتر پولادی دکتری حرفه‌ای داروسازی و دانشجوی ارشد حقوق پزشکی دانشکده حقوق و علوم سیاسی دانشگاه تهران
دکتر پولادی گسترش دانش و قابلیت استفاده روزافزون از سلولهای بنیادی در حوزه پژوهش، درمان و صنعت را موجب مطرح شدن مسائل و چالش‌های فقهی اخلاقی و حقوقی دانست و اعلام داشت: «مساله سلول های بنیادی جنینی از جمله مسائل مستحدثه‌ای است که مطابق اجماع نسبی فقهاء به شرط داشتن منفعت قابل توجه و آسیب حداقل و رعایت اصول فقهی و دینی مجاز دانسته شده است. در حوزه حقوقی نیز با توجه به نقص و کمبود قوانین که شاید بارزترین قانون موجود راهنمای اخلاقی پژوهش بر گامت و رویان می‌باشد، عزم قانونگذار را برای صیانت از چهار رکن اخلاق پزشکی خودمختاری (Autonomy) سود رسانی (Beneficience) ضرر نرسانی (Non Maleficence) و عدالت (Justice) به خصوص در بحث تولید جنین و بلاستوسیت، حفظ کرامت (Dignity) با در نظر گرفتن امن بودن و دارای منفعت بودن را می‌طلبد. به نظر می‌رسد استفاده از سلولهای بنیادی القایی پرتوان (Induced Pluripotent Stem Cell) و شبیه سازی (Cloning) به دلیل مشکلات فقهی، اخلاقی و قانونی کمتر کارآمدتر و اخلاق مدارتر باشند.
در ادامه، دکتر پولادی ضمن مطرح کردن مسائل متعددی که از جهات اخلاقی، فقهی و حقوقی در به کارگیری سلول های بنیادی وجود دارد؛ به چندین موضوع در مساله جوانی جمعیت و چالش‌های رو به رو با آن عنوان نمود از جمله؛ قانون ملی حمایت از جوانی جمعیت (چالش ها و راهکارها) و زیست فناوری، تشخیص و مجوز سقط جنین براساس مواد ۵۱ ، ۵۳ یا ۵۶ قانون جوانی جمعیت، انجماد گامت و جنین، اهدای جنین و گامت (اسپرم و تخمک)
تبیین مسائل فقهی، حقوقی، اخلاقی سلولهای بنیادی و فرزندآوری با ارائه دکتر سید محمد اکرمی رئیس انجمن ژنتیک پزشکی ایران
دکتر اکرمی ضمن عدم پذیرش حق مالکیت برای انسان نسبت به اجزای بدنی خود؛ به برخی از چالش‌ها و سوالاتی که به طور جدی در حوزه زیست فناوری وجود دارد اشاره نمود؛ این که مرز بین علم و شبه علم در مطالعات اخلاق زیستی و بیوتکنولوژی کدام است؟ مسئله ارث، محرمیت… در روش‌های کمک باروری چگونه خواهد بود؟ مسائل اخلاقی روش‌های کمک باروری برای بیماران خارج کشور (گردشگری سلامت) کدامند؟ آیا در تدوین برخی از مواد قانون جوانی جمعیت، مسائل اخلاق پزشکی رعایت شده است؟
مسائل فقهی، حقوقی و اخلاقی مرتبط با تشخیص ژنتیکی با ارائه دکتر صنعتی عضو هیات علمی پژوهشگاه ملی مهندسی ژنتیک و زیست فناوری و مدیر مرکز تشخیص بیماری های ژنتیکی
از جمله مسائلی که دکتر صنعتی با محوریت تشخیص ژنتیکی مطرح نمود؛ آیا تشخیص جنسیت جنین جایز است؟ اگر این امر، برای درمان و پیشگیری از بیماریها باشد، چه حکمی دارد؟ آیا شناسایی نقص ژنتیکی قبل از ازدواج برای پیش بینی فرزندان ناقص جایز است؟ آیا ضوابط و قوانین مرتبط با تشخیص و غربالگری باعث افشای اطلاعات فردی نمی‌شود؟ آیا اصول اخلاقی بایستی مشروط به پایبندی و تعهد فردی باشد یا آن که قانون‌مند شود؟ آیا در تدوین اصول و ضوابط و قوانین باید به دسترسی عمومی توجه شود؟
بررسی فقهی نسب کودکان بعد از پیوند تخمدان و بیضه با ارائه دکتر سید طه مرقاتی رئیس مرکز تحقیق و توسعه علوم
دکتر مرقاتی در مساله اهدای جنین و گامت به مساله ایستایی و عدم ثبوت ارث ژنتیکی و چگونگی تفاوت او با جنین طبیعی اشاره نمود و چنین گفت: در پیوند بیضه یا تخمدان علی رغم آن که تمام تخمک‌های غیربالغ موجود در تخمدان در بدن فرد گیرنده به بلوغ می‌رسد ولی با این وجود مطابق اصول ژنتیک، آن ژنها برای دهنده می‌باشد و بر همین اساس، گیرنده می‌تواند از او ارث برد؛ در حالی‌که همه فقهاء بر این باور هستند که در اینجا به جای توجه به اصول ژنتیک، باید به عرف مراجعه کرد. چنانچه در فقه نیز نسب به اتصال پدر به فرزند به گونه‌ای که مورد پذیرش عرف باشد، تعریف شده است.
مهندسی ژنتیک و مسائل فقهی و حقوقی آن با ارائه دکتر محمدعلی ملبوبی عضو هیات علمی پژوهشگاه ملی مهندسی ژنتیک و زیست فناوری
دکتر ملبوبی در این نشست با تقسیم مهندسی ژنتیک به انسان، گیاهان، حشرات و حیوانات، به مسائل و موضوعات فلسفی، حقوقی و فقهی مبتنی بر آن اشاره نمود و از جمله مسائل فلسفی را تاثیر مهندسی ژنتیک بر جمعیت‌ها، گونه‌ها و زیست بوم‌ها، تأثیر بر روند تکاملی ژنوم‌ها و اثرات ناخواسته آن در روند زندگی مردم (آثار اقتصادی و و اجتماعی) دانست و از جمله موضوعات حقوقی، مساله حقوق مالکیت فکری تولیدکنندگان در شناسایی و معرفی ژن مفید و پروموترهای مهم، معرفی سازه مولکولی با ویژگی‌های خاص (طراحی و ساخت)، معرفی گیاه تراریخت (طراحی، ساخت و ارزیابی مخاطرات)، معرفی روش ژن درمانی و …؛ حقوق مصرف‌کنندگان، حقوق بیماران در دانستن روش درمانی و اثرات احتمالی آن و حفظ اطلاعات بیمار عنوان نمود.
استاد پژوهشگاه ملی مهندسی ژنتیک و زیست فناوری به برخی از موضوعات اخلاقی حاکم بر مهندسی ژنتیک نیز اشاره نمود؛ رعایت مقررات سطوح ایمنی زیستی و کاهش آسیب به خود، همکاران و جامعه، حق مصرف کنندگان بر رژیم غذایی؛ ارگانیک، وگان، گیاهخوران، تراریختی، حق بیمار از نوع روش و اثرات جانبی پیشگیری، تشخیص و درمان، حق مصرف کننده از نوع آنزیم یا فرآورده و اثرات جانبی مثبت و منفی و از مسائل فقهی نیز به احتمال ضرر در فناوری‌های زیستی، انتقال ژن از مبداء حلال (گیاه، باکتری و حلال گوشت) به موجود زنده حلال و حرام گوشت و برعکس آن بسنده کرد.
