به گزارش روابط عمومی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، نشست علمی با موضوع “عدالت در سیره سیاسی اجتماعی امام رضا(ع)” سه شنبه مورخ یکم اسفندماه سال جاری توسط گروه سیاست پژوهشگاه در راستای پنجمین کنگره جهانی حضرت رضا(ع) به صورت حضوری و مجازی برگزار شد.
حجت الاسلام دکتر سیدکاظم سیدباقری مدیر گروه سیاست پژوهشگاه در این نشست به سخنرانی پرداخت که متن آن در ادامه می آید:
عدالت در سیره اهل بیت علیهم السلام
عدالت سیاسی ارزشی است که با فراگیر شدن آن در جامعه، امور سیاسی اجتماعی در پیوند با قدرت در جایگاه مناسب خود قرار گرفته و حقوق شهروندان به درستی ادا میگردد. علاوه بر آنکه بستر و زمینهای برای انتخاب شهروندان و محدودیت قدرت و مسیر جامعه برای رسیدن به حقوق شهروندی در معنای اسلامی آن فراهم میشود. با وجود عدالت میتوان از توزیع برابرِ استحقاق مدار و متناسب در خصوص امتیازات و خیرات سیاسی سخن به میان آورد. در همین راستا، با در نظر گرفتن سیره سیاسی اجتماعی اهل بیت علیهم السلام خصوصا امام رضا علیه السلام در مییابیم که تمام رفتارها، گفتار و اعمال امام علیه السلام بر مدار عدالت سامان پیدا میکند.
عدالت و ولایت
باور شیعه آن است که «عدالت» و «ولایت» دو روی یک سکه هستند و دستگاه خلافت، دستگاه غاصب حقّ حاکمیت امام علیه السلام است. از این رو، امام علیه السلام با برحسته سازی جایگاه امامت و ولایت از یک سو و اعتراض به دستگاه غاصب خلافت از سوی دیگر، زمینه گذر از این دستگاه را فراهم کرده و ذهن و ضمیر مخاطبین، مردم و همه نسلها را به سمت امام علیه السلام و عدالت محوری وی هدایتگری میکند. از طرف دیگر، امامعلیه السلام جایگاه الهی امامت را به صورت تفصیلی مورد توجه قرار میدهد و با اشاره به آیه شریفه: «قالَ لا يَنالُ عَهْدِي الظَّالِمين»[۱] تأکید دارد بر اینکه خداوند متعال با بیان صریح خویش در این آیه امامت هر ظالم و ستمگری را تا روز قیامت باطل کرده است. طبیعی است که خداوند سبحان این جایگاه و منزلت را به امام عادل واگذار کرده است و به همین دلیل امام علیه السلام در کلام دیگری میفرماید: «إِنَّ الْإِمَامَةَ زِمَامُ الدِّينِ وَ نِظَامُ الْمُسْلِمِينَ وَ صَلَاحُ الدُّنْيَا وَ عِزُّ الْمُؤْمِنِينَ إِنَّ الْإِمَامَةَ أُسُّ الْإِسْلَامِ النَّامِي وَ فَرْعُهُ السَّامِي بِالْإِمَامِ تَمَامُ الصَّلَاةِ وَ الزَّكَاةِ وَ الصِّيَامِ وَ الْحَجِّ وَ الْجِهَادِ وَ تَوْفِيرُ الْفَيْءِ وَ الصَّدَقَاتِ وَ إِمْضَاءُ الْحُدُودِ وَ الْأَحْكَامِ وَ مَنْعُ الثُّغُورِ وَ الْأَطْرَاف»[۲]؛ امامت به عنوان زمام و راهبری دین، نظام جامعه اسلامی، مصلحت، دین و دنیای مؤمنین به شمار میرود و از این زاویه، بحث مهم و اساسی رابطه میان امامت و ولایت اهمیّت افزونی خواهد یافت.
ایجاد نظام عادلانه
امام علیه السلام با ویژگی عدالت تلاش دارد تا پایه و سازهای مطلوب برای جامعه مسلمین به ارمغان آورد. بدیهی است سخن راندن از این حقیقت مستلزم پذیرفتن لوازم آن نیز هست یعنی در دوران حضور امام علیه السلام اطمینان از وجود یک راهبر معصوم عادل عالم در همه زمینهها وجود دارد اما در دوران غیبت برای دستیافتن به آن هدف عالی امام علیه السلام راهبردهای دسترسی به نظام سیاسی مطلوب در دوران غیبت را نیز مشخص میکند. در اینجا بحث از اعتدال، توازن، تعادل، شایسته سالاری دارای اهمیّت فراوانی خواهد شد. اینگونه نیست که هر ظالمی بتواند بر جایگاه ولایت جامعه اسلامی تکیه زند بلکه ناظر به بحثی است که در دوران حضور نیز وجود دارد یعنی تداوم حاکمیّت سیاسی در دوران غیبت نیز همانند دوران حضور امام علیه السلام با حاکم عادل است؛ زیرا بر اساس تفسیر امام علیه السلام از آیه شریفه خداوند متعال حاکمیت ظالم را برای همه عصرها از میان برده است.
معیار شیعه در روایات رضوی
با بررسی روایاتی که از امام رضا علیه السلام وارد شده است درمییابیم که امام علیه السلام شیعیان خویش را با معیارها و موازین مشخصی معرفی میکند که معیارهای بیان شده از ایشان مسیر جامعه را به سوی عدالت روشن میکند. به عنوان مثال در روایتی از آن حضرت نقل شده است که گروهی از شیعیان قصد زیارت امام علیه السلام را کرده و بر ایشان وارد شدند و از خادم امام علیه السلام اجازه ورود خواستند و به وی گفتند: ما گروهی از شیعیان علی بن ابی طالب علیه السلام هستیم که درخواست ملاقات با امام رضا علیه السلام را داریم. اما با پاسخ منفی امام علیه السلام برای ملاقات مواجه شدند به طوری که ممانعت امام علیه السلام تا شصت روز به طول انجامید. امام علیه السلام که در روز آخر با عجز و انابه این گروه مواجه شدند اجازه ملاقات به آنان عطا فرموده و با رؤیت آنان مطالب مهمی را در باب اوصاف شیعیان علی بن ابی طالب علیه السلام بر زبان جاری ساختند. آن حضرت در بخشی از سخنان خویش اظهار کردند: «وَيْحَكُمْ إِنَّمَا شِيعَتُهُ الْحَسَنُ وَ الْحُسَيْنُ ع وَ سَلْمَانُ وَ أبي [أَبُو] ذَرٍّ وَ الْمِقْدَادُ وَ عَمَّارٌ وَ مُحَمَّدُ بْنُ أَبِي بَكْرٍ، الَّذِينَ لَمْ يُخَالِفُوا شَيْئاً مِنْ أَوَامِرِهِ، وَ لَمْ يَرْتَكِبُوا شَيْئاً مِنْ [فُنُونِ] زَوَاجِرِهِ.» .[۳] امام علیه السلام شیعه حقیقی را در مثالهایی مانند امام حسن و حسین علیهما السلام معرّفی میکند و خصوصیّت اصلی شیعه واقعی را پیروی کامل از امام خویش ذکر میکند: «الَّذِينَ لَمْ يُخَالِفُوا شَيْئاً مِنْ أَوَامِرِهِ» اما در مقابل، گروه حاضر را به دلیل مخالفت عملی با سیره و منش علی بن ابی طالب علیه السلام مستحق عنوان شیعه نمیداند: «وَ أَنْتُمْ فِي أَكْثَرِ أَعْمَالِكُمْ لَهُ مُخَالِفُونَ، مُقَصِّرُونَ فِي كَثِيرٍ مِنَ الْفَرَائِضِ». امام علیه السلام در فرازی از سخنان خویش معیاری را ذکر میکند که متناسب با بحث فعلی است. آن حضرت در مقام اعتراض بر این گروه، یکی از اشکالات آنان را «کوتاهی در ادای حقوق برادران دینی» عنوان فرموده است: «مُتَهَاوِنُونَ بِعَظِيمِ حُقُوقِ إِخْوَانِكُمْ فِي اللَّهِ»؛ بیتردید اولین و قطعیترین حق یک برادر دینی، عدالت است که باید اجرایی شود. از این رو، امام علیه السلام این گروه را به دلیل عدم برخورداری از معیارها و ویژگیهای خاص شیعهگری، نه به عنوان شیعه علی بن ابی طالب علیه السلام بلکه آنان را به عنوان دوستداران آن حضرت خطاب میکند: «لَوْ قُلْتُمْ أَنَّكُمْ مُوَالُوهُ وَ مُحِبُّوهُ، وَ الْمُوَالُونَ لِأَوْلِيَائِهِ، وَ الْمُعَادُونَ لِأَعْدَائِهِ، لَمْ أُنْكِرْهُ مِنْ قَوْلِكُمْ، وَ لَكِنْ هَذِهِ مَرْتَبَةٌ شَرِيفَةٌ ادَّعَيْتُمُوهَا». بنابراین امام رضا علیه السلام برای حضور عدالت در جامعه، ادای حقوق برادران دینی را تصریح میکند که نکته بسیار مهمی است.
در راستای تبیین این فرمایش، امام علیه السلام در سخنی دیگر میفرماید: «مَنْ عَامَلَ النَّاسَ فَلَمْ يَظْلِمْهُمْ وَ حَدَّثَهُمْ فَلَمْ يَكْذِبْهُمْ وَ وَعَدَهُمْ فَلَمْ يُخْلِفْهُمْ فَهُوَ مِمَّنْ كَمَلَتْ مُرُوَّتُهُ وَ ظَهَرَتْ عَدَالَتُهُ وَ وَجَبَتْ أُخُوَّتُهُ وَ حَرُمَتْ غِيبَتُهُ.»[۴] که به نظر میرسد محور ویژگیها در این سخن امام علیه السلام نیز عدالت است؛ زیرا اوصافی مانند ظلم نکردن در حق سایر افراد، عدم دروغگویی به آنان و خلف وعده نکردن نسبت به آنان برخاسته از ملکه عدالت در شخصیت یک فرد است. ویژگیهای مذکور عمومیت دارد و شامل عدالت فردی و اجتماعی خواهد شد خصوصا ویژگیای مانند عدم خلف وعده که ظهور آن در بستر اجتماعی دستاوردها و پیامدهای بسیار مثبتی را با خود به همراه خواهد داشت. در کلامی دیگر امام علیه السلام هنگامی که گناهان کبیره را برمیشمرد، ایشان اولین گناه کبیره را «قتل نفس» ذکر میکند: «اجْتِنَابُ الْكَبَائِرِ وَ هِيَ قَتْلُ النَّفْسِ الَّتِي حَرَّمَ اللَّهُ تَعَالَى»[۵] و در ادامه به مسأله کسب درآمد اشاره میکند که راجع به عدالت اقتصادی است. ایشان در این زمینه به گناهانی مانند «ربا خواری»، «کم فروشی»، «اسراف» اشاره میکند: «وَ أَكْلُ الرِّبَا بَعْدَ الْبَيِّنَة، الْبَخْسُ فِي الْمِكْيَالِ وَ الْمِيزَانِ، الْإِسْرَافُ وَ التَّبْذِيرُ».
جمع بندی
بحث از عدالت سیاسی، سخن از دستیابی شایستگان به امتیازات کمیاب سیاسی و استحقاق تناسب مدار، تعادلی، تعاملی و اعتدالآور در جامعه اسلامی است. با تأمل در روایات رضوی درمییابیم که گرانیگاه سخنان امام رضاعلیه السلام بحث عدالت و ولایت است که همه رفتار، گفتار و سیره آن حضرت بر اساس تعمیم عدالت برای جامعه اسلامی قابل تحلیل و تفسیر است.
[۱] . بقره: ۱۲۴
[۲] . عیون اخبار الرضا علیه السلام، ۱: ۲۱۸، ح۱.
[۳] . تفسیر منسوب به امام حسن عسکری(علیه السلام): ۳۱۲، ح۱۵۹: وَ لَمَّا جُعِلَ إِلَى عَلِيِّ بْنِ مُوسَى الرِّضَا ع وَلَايَةُ الْعَهْدِ- دَخَلَ عَلَيْهِ آذِنُهُ- فَقَالَ: إِنَّ قَوْماً بِالْبَابِ يَسْتَأْذِنُونَ عَلَيْكَ، يَقُولُونَ: نَحْنُ مِنْ شِيعَةِ عَلِيٍّ ع. فَقَالَ ع: أَنَا مَشْغُولٌ فَاصْرِفْهُمْ. فَصَرَفَهُمْ. فَلَمَّا كَانَ فِي الْيَوْمِ الثَّانِي جَاءُوا وَ قَالُوا كَذَلِكَ، فَقَالَ مِثْلَهَا، فَصَرَفَهُمْ إِلَى أَنْ جَاءُوهُ هَكَذَا يَقُولُونَ وَ يَصْرِفُهُمْ شَهْرَيْنِ، ثُمَّ أَيِسُوا مِنَ الْوُصُولِ وَ قَالُوا لِلْحَاجِبِ: قُلْ لِمَوْلَانَا: إِنَّا شِيعَةُ أَبِيكَ عَلِيِّ بْنِ أَبِي طَالِبٍ ع وَ قَدْ شَمِتَ بِنَا أَعْدَاؤُنَا فِي حِجَابِكَ لَنَا، وَ نَحْنُ نَنْصَرِفُ هَذِهِ الْكَرَّةَ، وَ نَهْرُبُ مِنْ بَلَدِنَا خَجِلًا وَ أَنَفَةً مِمَّا لَحِقَنَا، وَ عَجْزاً عَنِ احْتِمَالِ مَضَضِ مَا يَلْحَقُنَا بِشَمَاتَةِ أَعْدَائِنَا. فَقَالَ عَلِيُّ بْنُ مُوسَى [الرِّضَا] ع: ائْذَنْ لَهُمْ لِيَدْخُلُوا. فَدَخَلُوا عَلَيْهِ، فَسَلَّمُوا عَلَيْهِ، فَلَمْ يَرُدَّ عَلَيْهِمْ، وَ لَمْ يَأْذَنْ لَهُمْ بِالْجُلُوسِ، فَبَقُوا قِيَاماً، فَقَالُوا: يَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ مَا هَذَا الْجَفَاءُ الْعَظِيمُ- وَ الِاسْتِخْفَافُ بَعْدَ هَذَا الْحِجَابِ الصَّعْبِ أَيُّ بَاقِيَةٍ تَبْقَى مِنَّا بَعْدَ هَذَا فَقَالَ الرِّضَا ع: اقْرَءُوا وَ ما أَصابَكُمْ مِنْ مُصِيبَةٍ فَبِما كَسَبَتْ أَيْدِيكُمْ- وَ يَعْفُوا عَنْ كَثِيرٍ. مَا اقْتَدَيْتُ إِلَّا بِرَبِّي عَزَّ وَ جَلَّ فِيكُمْ، وَ بِرَسُولِ اللَّهِ ص وَ بِأَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ ع وَ مِنْ بَعْدِهِ مِنْ آبَائِيَ الطَّاهِرِينَ ع- عَتَبُوا عَلَيْكُمْ، فَاقْتَدَيْتُ بِهِمْ. قَالُوا: لِمَا ذَا يَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ قَالَ [لَهُمْ]: لِدَعْوَاكُمْ- أَنَّكُمْ شِيعَةُ أَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ عَلِيِّ بْنِ أَبِي طَالِبٍ ع. وَيْحَكُمْ إِنَّمَا شِيعَتُهُ الْحَسَنُ وَ الْحُسَيْنُ ع وَ سَلْمَانُ وَ أبي [أَبُو] ذَرٍّ وَ الْمِقْدَادُ وَ عَمَّارٌ وَ مُحَمَّدُ بْنُ أَبِي بَكْرٍ، الَّذِينَ لَمْ يُخَالِفُوا شَيْئاً مِنْ أَوَامِرِهِ، وَ لَمْ يَرْتَكِبُوا شَيْئاً مِنْ [فُنُونِ] زَوَاجِرِهِ. فَأَمَّا أَنْتُمْ إِذَا قُلْتُمْ إِنَّكُمْ شِيعَتُهُ، وَ أَنْتُمْ فِي أَكْثَرِ أَعْمَالِكُمْ لَهُ مُخَالِفُونَ، مُقَصِّرُونَ فِي كَثِيرٍ مِنَ الْفَرَائِضِ [وَ] مُتَهَاوِنُونَ بِعَظِيمِ حُقُوقِ إِخْوَانِكُمْ فِي اللَّهِ، وَ تَتَّقُونَ حَيْثُ لَا تَجِبُ التَّقِيَّةُ، وَ تَتْرُكُونَ التَّقِيَّةَ [حَيْثُ لَا بُدَّ مِنَ التَّقِيَّةِ]. لَوْ قُلْتُمْ أَنَّكُمْ مُوَالُوهُ وَ مُحِبُّوهُ، وَ الْمُوَالُونَ لِأَوْلِيَائِهِ، وَ الْمُعَادُونَ لِأَعْدَائِهِ، لَمْ أُنْكِرْهُ مِنْ قَوْلِكُمْ، وَ لَكِنْ هَذِهِ مَرْتَبَةٌ شَرِيفَةٌ ادَّعَيْتُمُوهَا، إِنْ لَمْ تُصَدِّقُوا قَوْلَكُمْ بِفِعْلِكُمْ هَلَكْتُمْ- إِلَّا أَنْ تَتَدَارَكَكُمْ رَحْمَةٌ [مِنْ] رَبِّكُمْ. قَالُوا: يَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ، فَإِنَّا نَسْتَغْفِرُ اللَّهَ وَ نَتُوبُ إِلَيْهِ مِنْ قَوْلِنَا، بَلْ نَقُولُ- كَمَا عَلَّمَنَا مَوْلَانَا- نَحْنُ مُحِبُّوكُمْ، وَ مُحِبُّو أَوْلِيَائِكُمْ، وَ مُعَادُو أَعْدَائِكُمْ. قَالَ الرِّضَا ع: فَمَرْحَباً بِكُمْ يَا إِخْوَانِي وَ أَهْلَ وُدِّي، ارْتَفِعُوا، ارْتَفِعُوا. فَمَا زَالَ يَرْفَعُهُمْ حَتَّى أَلْصَقَهُمْ بِنَفْسِهِ، ثُمَّ قَالَ لِحَاجِبِهِ: كَمْ مَرَّةً حَجَبْتَهُمْ قَالَ: سِتِّينَ مَرَّةً. فَقَالَ لِحَاجِبِهِ: فَاخْتَلِفْ إِلَيْهِمْ سِتِّينَ مَرَّةً مُتَوَالِيَةً، فَسَلِّمْ عَلَيْهِمْ وَ اقْرَأْهُمْ سَلَامِي فَقَدْ مَحَوْا مَا كَانَ مِنْ ذُنُوبِهِمْ بِاسْتِغْفَارِهِمْ وَ تَوْبَتِهِمْ، وَ اسْتَحَقُّوا الْكَرَامَةَ لِمَحَبَّتِهِمْ لَنَا وَ مُوَالاتِهِمْ. وَ تَفَقَّدْ أُمُورَهُمْ وَ أُمُورَ عِيَالاتِهِمْ، فَأَوْسِعْهُمْ بِنَفَقَاتٍ وَ مَبَرَّاتٍ وَ صِلَاتٍ وَ دَفْعِ مَعَرَّات.
[۴] . عیون اخبار الرضا علیه السلام، ۲: ۳۰، ح۳۴.
[۵] . عیون اخبار الرضا علیه السلام، ۲: ۱۲۶، ح۱: اجْتِنَابُ الْكَبَائِرِ وَ هِيَ قَتْلُ النَّفْسِ الَّتِي حَرَّمَ اللَّهُ تَعَالَى وَ الزِّنَاءُ وَ السَّرِقَةُ وَ شُرْبُ الْخَمْرِ وَ عُقُوقُ الْوَالِدَيْنِ وَ الْفِرَارُ مِنَ الزَّحْفِ وَ أَكْلُ مَالِ الْيَتِيمِ ظُلْماً وَ أَكْلُ الْمَيْتَةِ وَ الدَّمِ وَ لَحْمِ الْخِنْزِيرِ وَ ما أُهِلَّ لِغَيْرِ اللَّهِ بِهِ مِنْ غَيْرِ ضَرُورَةٍ وَ أَكْلُ الرِّبَا بَعْدَ الْبَيِّنَة وَ السُّحْتُ وَ الْمَيْسِرُ وَ الْقِمَارُ وَ الْبَخْسُ فِي الْمِكْيَالِ وَ الْمِيزَانِ وَ قَذْفُ الْمُحْصَنَاتِ وَ اللِّوَاطُ وَ شَهَادَةُ الزُّورِ وَ الْيَأْسُ مِنْ رَوْحِ اللَّهِ وَ الْأَمْنُ مِنْ مَكْرِ اللَّهِ وَ الْقُنُوطُ مِنْ رَحْمَةِ اللَّهِ وَ مَعُونَةُ الظَّالِمِينَ وَ الرُّكُونُ إِلَيْهِمْ وَ الْيَمِينُ الْغَمُوسُ وَ حَبْسُ الْحُقُوقِ مِنْ غَيْرِ الْعُسْرَةِ وَ الْكَذِبُ وَ الْكِبْرُ وَ الْإِسْرَافُ وَ التَّبْذِيرُ وَ الْخِيَانَةُ وَ الِاسْتِخْفَافُ بِالْحَجِّ وَ الْمُحَارَبَةُ لِأَوْلِيَاءِ اللَّهِ تَعَالَى وَ الِاشْتِغَالُ بِالْمَلَاهِي وَ الْإِصْرَارُ عَلَى الذُّنُوبِ.
