به گزارش روابط عمومی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، حجت الاسلام والمسلمین علی محمدی جورکویه، عضو هیأت علمی گروه فقه و حقوق پژوهشگاه در دومین قسمت از چهارمین ویژه برنامه «شبهات حجاب» که از سوی رادیو پاسخ وابسته به مرکز مطالعات و پاسخ گویی به شبهات حوزه های علمیه تولید و پخش شد، به تشریح موضوع «حجاب حکم شرعی یا عرفی و تبعات عرفی سازی حجاب» پرداخت و با بیان اینکه عرف عادتی است که بین عموم افراد جامعه یا گروه خاصی از افراد در زمان معتنابهی جریان داشته باشد، اظهار کرد: عرف حجاب به این معناست که شکل و میزان پوششی که بین عموم افراد جامعه در یک زمان معتنابهی جریان داشته باشد، می شود حکم حجاب در آن جامعه و ممکن است از زمانی به زمان دیگر فرق داشته باشد؛ یعنی ممکن است صد سال پیش به یک نحو باشد و در صد سال آینده به نحوی دیگر و ممکن است این عرف از جامعه ایران به عراق و مناطق دیگر تفاوت داشته باشد.
وی افزود: ممکن است عرف با توجه به مکان ها فرق کند و عرف شهرهای ساحلی با شهرهای غیر ساحلی تفاوت داشته و یا عرف در مراسم عزا و شادی به دو گونه مختلف باشد. آن وقت عرف یک امر ثابت و فراگیر نخواهد بود؛ بنابراین اگر بپذیریم که حجاب یک امر عرفی است باید بپذیریم که از جامعه ای به جامعه دیگر و از زمانی به زمان دیگر ممکن است، تغییر کند.
عرفی انگاری احکام فقط در مورد حجاب نیست
حجت الاسلام والمسلمین محمدی جورکویه گفت: بحث عرفی انگاری احکام اختصاصی به حجاب ندارد و چیزی که امروزه در جامعه ما و در جوامع دیگر جریان دارد این بحث را فقط راجع به حجاب نمی دانند، بلکه در همه ساحت هایی که دین ورود کرده بدون استثناء این بحث مطرح است. در احکام حقوقی اسلام، در احکام کیفری اسلام، در احکام عبادی اسلام و در احکام معاملات اسلامی و حتی احکام مربوط به خانواده و در همه ابعاد دینی این بحث مطرح است.
وی با بیان اینکه یک عده معتقد هستند که حجاب یک حکم عرفی است و یک حکم شرعی نیست، افزود: این عده می گویند: در عصر پیامبر(ص) هم ایشان با حجاب به عنوان یک حکم عرفی برخورد کردند و معتقد نبودند که حجاب حکم شرعی است و کاری به حجاب افراد جامعه نداشتند که چگونه باشد.
عضو هیأت علمی گروه فقه و حقوق پژوهشگاه با اشاره به اینکه معتقدان به عرفی بودن حکم حجاب برای ادعای خود ادله متعددی را ارائه می کنند، ادامه داد: یکی از ادله ای که این طیف از افراد مطرح می کنند این است که می گویند روایات متعددی داریم که در ارتباط با کنیز مسلمان می گویند لازم نیست پوشش سر داشته باشد و نه تنها لازم نیست بلکه نهی و حتی منع شدند از این که حجاب داشته باشند؛ بنابراین اگر حجاب یک حکم شرعی بود نباید بین زن مسلمان آزاد و زن مسلمان کنیز فرق می گذاشت و این که بین زن آزاد و کنیز فرق می گذارد نشان می دهد که حجاب یک حکم عرفی است و برای تشخص اجتماعی است که اسلام با این مسئله مدارا کرده و پیامبر(ص) و اهل بیت(ع) روی آن حساسیت نشان ندادند.
وی گفت: دومین دلیلی که ارائه می کنند این است که می گویند ما در اسناد دینی یک سری روایاتی داریم که این روایات زنان روستایی و بادیه نشین را از پوشاندن موی سر معاف کرده و به تعبیر دیگر از حکم حجاب معاف نموده و به مرد مسلمان گفته اشکالی ندارد که به سر و موی این زنان نگاه کنید با اینکه این ها حجاب ندارند. بنابراین اگر حجاب یک حکم شرعی بود نباید زنان روستایی و بادیه نشین از این امر مستثنا می شدند و این نشان می دهد که حجاب یک حکم عرفی است و هرجا رعایت کردند، رعایت کردند و هر جا رعایت نکردند، رعایت نکردند. به تعبیر دیگر حجاب چیزی است که در بین زنان جامعه جریان دارد و بین زنان روستایی حجاب یک معنا داشته و در بین زنان شهری معنای دیگری دارد و اسلام هم با این مماشات کرده است.
حجت الاسلام والمسلمین محمدی جورکویه افزود: سومین دلیلی که ارائه می کنند این است که ما روایاتی داریم که می گویند در موارد خاص لازم نیست این تشخص حجاب رعایت شود و اگر حجاب یک حکم شرعی بود نباید در برخی موارد خاص رعایت نکردن آن مجاز می بود. بلکه در هر حالی باید حجاب فرد رعایت شود؛ معتقدین به این نگاه استناد می کنند به روایتی از حضرت زهرا(س) که وقتی ایشان جان حضرت علی(ع) را در خطر دیدند تصمیم گرفتند در اعتراض به خلفا سر برهنه کنند و موها را آشفته نمایند. بنابراین اگر حجاب یک حکم شرعی بود حضرت زهرا(س) به هیچ عنوان این کار را نمی کردند پس حجاب یک امر عرفی است که در این مورد خاص چون عرف اقتضا می کرده حضرت زهرا(س) چنین کاری را انجام داده یا گفته چنین کاری را انجام می دهم.
وی ادامه داد: چهارمین دلیلی که این ها می آورند این است که می گویند ما یک سری روایات داریم که نشان می دهند که اگر موقع بیرون رفتن زن از خانه زن چیزی نداشت که موهایش را بپوشاند لازم نیست این کار را انجام دهد؛ بنابراین حجاب یک حکم عرفی بوده و حکم شرعی نیست.
حجاب؛ حکم الزامی یا توصیه دینی؟
عضو هیأت علمی گروه فقه و حقوق پژوهشگاه گفت: دلیل پنجمی که ذکر می کنند این است که در روایاتی که مربوط به حجاب است الفاظی آمده که نشان می دهد حجاب یک حکم الزامی نیست، بلکه یک توصیه می باشد؛ به این صورت که در روایات مربوط به حجاب از عبارت « لایصلح به معنی این که شایسته نیست بدون پوشش باشد» یا از عبارت «ینبغی به معنای شایسته است» استفاده شده است که نشان می دهد حجاب یک حکم شرعی نیست و فقط در حد توصیه است.
وی افزود: دلیل دیگری که ذکر می کنند این است که در تاریخ آمده وقتی آیات حجاب نازل شدند زنان انصار از این آیات استقبال کردند و این پوشش را اتخاذ کردند، ولی زنان مهاجر از این آیات استقبال نکردند و عایشه زنان مهاجر را شماتت و سرزنش کرد و گفت که شما با این که قوم و خویش پیامبر هستید چرا پوشش را رعایت نکردید، در حالی که زنان انصار همه پوشش سر دارند؛ بنابراین اگر حجاب یک حکم شرعی بود فرقی بین زنان انصار و مهاجر نبود و این تفاوت گذاشتن نشان می دهد که حجاب یک حکم شرعی نیست؛ بلکه یک حکم عرفی است.
حجت الاسلام والمسلمین محمدی جورکویه بیان کرد: معتقدان به حجاب عرفی از این ادله نتیجه می گیرند که حجاب یک رسم اجتماعی و امری عرفی بوده و پیامبر(ص)، ائمه(ع) و مردم آن عصر هم خیلی نسبت به آن حساسیت نداشتند و با آن کنار آمدند. در نتیجه امروزه هم باید این را بپذیریم که حجاب یک امر عرفی است و هرچه جامعه آن را به عنوان پوشش انتخاب کرده ما هم باید آن را بپذیریم.
وی با بیان اینکه در پاسخ به استدلال ها و ادله ای که طرفداران حجاب عرفی مطرح می کنند دو نوع پاسخ قابل بیان است، ابراز کرد: در ارتباط با پوشش کنیز روایات متعددی در منابع روایی خودمان داریم که این روایات به دو دسته تقسیم می شوند؛ برخی از روایات به لحاظ سندی صحیح هستند و برخی هم روایات ضعیفی می باشند؛ روایاتی که دارای سند صحیح هستند هیچگاه نگفته اند که پوشاندن سر بر کنیز ممنوع است، بلکه می گویند پوشاندن سر بر کنیز واجب نیست و برخی از روایات صحیح السند هم می گویند واجب نیست کنیز پوشش سر داشته باشد، مگر اینکه خودش بخواهد. و ما در مقام جمع بین این دو بخش از روایات صحیح السند جمع عرفی انجام می دهیم که روایات دسته دوم آنها را تقیید می زنند. یعنی بر کنیز واجب نیست پوشش سر، مگر اینکه خودش بخواهد.
روایاتی که کنیز را از پوشش سر منع می کنند، ضعف سندی دارند
عضو هیأت علمی گروه فقه و حقوق پژوهشگاه افزود: روایاتی که کنیز را از پوشش سر منع می کنند، همه روایاتی هستند که دارای ضعف سندی می باشند. بر همین اساس است که فقهای ما وقتی نظر فقهی می دهند می گویند پوشش سر بر کنیز واجب نیست، نه اینکه ممنوع است. و معتقدند که اگر در روایات ما امر شده به کنیز که پوشش سر را بردارد، این امر بعد از نهی است و چنین امری دلالت بر وجوب نمی کند؛ بلکه دلالت بر جواز دارد. یعنی وقتی یک پزشک بیمار خود را در یک محدوده زمانی مشخصی از خوردن برخی از غذاها منع می کند و بعد از آن دوره که بیمار بهبود پیدا کرد به او می گوید این غذا را بخور. این بخور به معنای وجوب نیست؛ بلکه به معنای رخصت و جواز است و بر همین اساس برخی از فقهای ما می گویند پوشش سر بر کنیز مستحب است و حتی در بحث نماز برخی معتقد هستند که کنیز مسلمان باید حجاب داشته باشد.
وی در ادامه تصریح کرد: بحث مخالفت با حجاب کنیز در منابع اقدامی بوده که از سوی خلیفه دوم صورت گرفته و ربطی به روایات شیعی و مباحث فقهی ندارد و حتی برخی از فقهای ما گفته اند برخی از روایاتی که کنیز را از پوشش سر نهی می کنند از باب تقیه صادر شده اند.
حکمت های ممکن در مورد معافیت کنیزان از پوشش سر
حجت الاسلام والمسلمین محمدی جورکویه گفت: این که چرا کنیزان از پوشش سر معاف شده اند ممکن است حکمت های مختلفی داشته باشد و یکی از حکمت های آن ممکن است این باشد که این ها چون تحت امر مولا هستند و تحت تکلف و سختی زیادی به سر می برند به این جهت یک معافیتی به آنها داده شده است و یا اینکه امر دیگری می تواند فلسفه این تجویز باشد.
وی در پاسخ به دلیل دومی که به آن استناد کردند که زنان بادیه و روستا از داشتن پوشش معاف شده اند، گفت: این استدلال، استدلال نادرستی است؛ زیرا از جمله روایاتی که در این باب بیان شده روایت عباد بن صهیب از امام صادق(ع) است که می گوید شنیدم امام صادق(ع) فرمودند «افرادی که با این زنان مواجه می شوند و خرید و فروش می کنند اشکالی ندارد که به زنانی که پوشش ندارند نگاه کنند» و کسانی که به عرفی بودن حجاب بر اساس این روایت استناد کرده اند استدلال نادرستی کرده اند؛ زیرا اینجا اصلاً بحث حجاب نیست، بلکه بحث نظر طرف مقابل است و افرادی که با این زنان مواجه می شوند می توانند به آنها نگاه کنند و این روایت برعکس می خواهد بگوید که حجاب یک امر شرعی است و امام در ادامه می فرمایند نگاه کردن به آنها به این خاطر اشکال ندارد که وقتی نهی می شوند ترتیب اثر نمی دهند و چون رعایت نمی کنند دیگر نمی شود کاری کرد و شما خود را به سختی نیندازید.
این پژوهشگر حوزوی ادامه داد: دلیل سومی که طرفداران عرفی بودن حجاب به آن استدلال می کنند این است که در برخی از مواقع که جا ندارد تشخص و رسم رعایت شود زن مسلمان از رعایت حجاب معاف است و استناد می کنند به روایتی از حضرت زهرا(س) که عمر و همراهانش را تهدید می کنند که اگر از خانه بیرون نروید من مو پریشان می کنم. در پاسخ به این استدلال باید گفت اولاً این روایت در منابع شیعی نیامده و تنها جایی که این روایت آمده در پاورقی کتاب بحارالانوار به نقل از تاریخ یعقوبی است و ثانیاً حضرت اینجا موهای خود را پریشان نکرد و حجاب از سر برنداشت؛ بلکه تهدید کرد به اینکه اگر از خانه بیرون نروید من این کار را می کنم. این یک رفتار عادی است و همه ما این کار را می کنیم که در زمانی که یک امری بزرگی می خواهد اتفاق بیفتد طرف مقابل را به امر بزرگ تری تهدید می کنیم؛ مثل اینکه می گوییم اگر این کار را نکنی خودم را می کشم و این به آن معنا نیست که خودکشی جایز است بلکه این تهدید طرف مقابل است.
آنچه در منابع شیعی در باب چگونگی اعتراض حضرت زهرا(س) به خلفا آمده است
وی گفت: چیزی که در منابع شیعی آمده این است که وقتی حضرت علی(ع) را از منزل بیرون بردند حضرت فاطمه(س) پیراهن پیامبر(ص) بر سر خود گذاشتند و دست حسنین را گرفتند و به مسجد رفتند و با ابوبکر محاجّه کردند و گفتند اگر می خواهی علی را بکشی و این بچه ها را یتیم کنی و در روایات شیعه آمده که به خدا قسم اگر گناه نبود من موهای خودم را پریشان می کردم و حجاب را بر می داشتم. یعنی پوشاندن موی سر واجب است و برداشتن حجاب گناه است و این به صراحت دلالت دارد که حجاب یک حکم شرعی است نه عرفی و جالب است که در این رابطه وقتی ما به منابع شیعی مراجعه می کنیم می بینیم که حضرت زهرا با حجاب کاملی از خانه به سمت مسجد حرکت می کنند.
حجت الاسلام والمسلمین محمدی جورکویه اظهار داشت: دلیل چهارمی که طرفداران حجاب عرفی به آن استدلال کردند این است که اگر زن مسلمان هنگام بیرون رفتن از خانه چیزی پیدا نکرد که سر خود را بپوشاند اشکالی ندارد که بدون حجاب سر بیرون برود؛ در این رابطه دو روایت است که به آن استدلال می کنند. یکی روایات محمد بن مسلم از امام باقر(ع) است که فرمودند: دختری که به سن بلوغ رسیده باید خمار اختیار کند، مگر اینکه آن را نیابد که در این صورت لازم نیست. روایت دوم هم از امام صادق(ع) است که راوی از امام سؤال می کند درباره حجاب زن در حال نماز که امام می فرمایند باید حجاب داشته باشد، مگر اینکه حجاب را نیابد.
وی افزود: هر دوی این روایات درباره یک دختر نوجوانی است که تازه به سن بلوغ رسیده و با توجه به روایت دوم معلوم می شود که این روایت مربوط به پوشش این دختر نوجوان در هنگام نماز است که معمولاً نامحرمی حضور ندارد. سوم این که این در حالت اضطرار است و زمانی است که چیزی نباشد که با آن سر خود را بپوشاند؛ زیرا شارع امر به غیر مقدور نمی کند. بنابراین این روایات هم به کمک طرفداران حجاب عرفی نمی آید.
آیا از الفاظ «ینبغی» و «لایصلح» وجوب استنباط می شود؟
عضو هیأت علمی گروه فقه و حقوق پژوهشگاه ادامه داد: دلیل دیگر قائلین به حجاب عرفی این است که در روایات حجاب الفاظی به کار رفته که دلالت بر وجوب نمی کند و به جای واژه «یجب» از واژه های «ینبغی» و «لا یصلح» استفاده شده که دلالت بر وجوب نمی‌کند؛ در پاسخ به این استدلال باید گفت اگر ما به ادبیات رایج در روایات توجه کنیم می بینیم که این واژه ها دلالت بر الزام و وجوب می کند مگر اینکه قرینه ای باشد که خلاف آن را اثبات کند. بنابراین در شرایط عادی این الفاظ در ادبیات روایات ما دلالت بر الزام می کند.
وی گفت: یک روایت از آن دست روایاتی که دلالت بر الزام رعایت حجاب دارد، روایت جراح مدائنی است که از امام صادق(ع) نقل می کند که «لا یصلح شراء السرقه» که امام در حرمت خرید اموال مسروقه از واژه «لا یصلح» استفاده کردند و روایت دوم روایت عبید الله علی حلبی از امام صادق(ع) است که می گوید از امام پرسیدم آیا اهل ذمه می توانند علیه غیر هم کیش خود شهادت دهند یا خیر، که امام فرمودند: «نعم ان لم یوجد من اهل ملتهم جازت شهادت غیرهم لانه لا یصلح ذهاب حق احد» یعنی بله! «اگر کسی از اهل ملت خودشان نتوانند پیدا کنند آن ها می توانند شهادت دهند و شهادتشان پذیرفته است؛ زیرا جایز نیست از بین بردن حق کسی» یعنی وقتی اثبات حق کسی منوط به این شهادت است، جایز نیست شهادتشان شنیده نشود و اینجا نیز واژه «لا یصلح» به معنای الزام است.
حجت الاسلام والمسلمین محمدی جورکویه با اشاره به روایات مورد تمسک معتقدین به عرفی بودن حجاب بیان داشت: از روایاتی که عبارت «ینبغی» در آن آمده است یکی روایت امام باقر(ع) است که در پاسخ سؤال زراره وقتی از منشأ حکم چگونگی وضو می پرسد امام می فرمایند: ما از آیه شریفه که می فرماید «فاغسلوا وجوهکم» دانستیم که «ان الوجه ینبغی ان یغسل» یعنی واجب است که صورت شسته شود و مسلماً این جا «ینبغی» به معنای وجوب است؛ و در روایت دیگر زراره از امام باقر یا امام صادق(ع) نقل می کند که «لا ینبغی ان تصلی رکعتی طواف الفریضه الا عند مقام ابراهیم» یعنی لازم است که دو رکعت نماز طواف در مقام ابراهیم خوانده شود. بنابراین این الفاظ در ادبیات روایی ما به معنای الزام است مگر اینکه قرینه صارفه در میان باشد یا در مقام جمع بین روایات باشد که ما بخواهیم این واژه ها را به معنای غیر الزام بگیریم.
عدم استقبال زنان مهاجر از آیات حجاب
وی افزود: دلیل دیگری که به آن استدلال کردند این است که می گویند در تاریخ آمده که وقتی آیات حجاب نازل شده زنان مهاجر استقبال نکردند و زنان انصار استقبال کردند و عایشه زنان مهاجر را به خاطر این کار شماتت کرد؛ در پاسخ به این استدلال هم باید بگوییم این که عایشه این شماتت را نسبت به زنان مهاجر انجام داده که از آیات حجاب استقبال نکردند به این معنا نیست که حجاب یک امر شرعی نیست و نهایتش این را می شود اثبات کرد که شما که قوم و خویش پیامبر(ص) هستید باید بیشتر حجاب را رعایت کنید؛ این هم برعکس است و می گوید حجاب یک امر شرعی است و همان طور که زنان انصار رعایت می کنند شما هم باید رعایت کنید. الزامی بودن و شرعی بودن یک حکم تابع این نیست که یک عده از افراد آن را رعایت نکنند. بنابراین این استدلال نادرست است.
آیات و روایات فراوانی می گویند که فرقی بین زن و مرد نیست و تنها ملاک برتری تقواست
عضو هیأت علمی گروه فقه و حقوق پژوهشگاه با بیان اینکه یک پاسخ کلی هم به ادعای عرفی بودن حجاب وجود دارد، گفت: ما گاهی از اسناد دینی یک حکم را به روشنی دریافت می کنیم؛ مثلاً در ارتباط با اینکه زنان در بینش اسلامی جنس درجه دو هستند یا با مردان در جایگاه مساوی قرار دارند، ما آیات و روایات فراوانی داریم که می گویند فرقی بین زن و مرد نیست و تنها ملاک برتری تقواست. از این آیات به روشنی استفاده می شود که بین زن و مرد از حیث مقام انسانیت و رسیدن به درجه کمال هیچ فرقی نیست؛ ولی عده ای از تفاوت بین زن و مرد در برخی از احکام این احتمال را می دهند که این تفاوت شاید به خاطر این باشد که مقام زن پایین تر از مقام مرد است و با این برداشت احتمالی که دارند آن برداشت یقینی که از آیات و روایات شده که بین زن و مرد فرقی نیست را زیر سؤال می برند؛ این روش مخالف عقل است و عقل هیچگاه نمی گوید با احتمالات یقینیات را کنار بزنید.
وی گفت: ما وقتی از آیات قرآن به صراحت استناد می کنیم که حجاب یک امر شرعی است و شارع آمده حدود برایش مشخص کرده، نمی توانیم با احتمالات بگوییم که حجاب یک امر عرفی است و این احتمالات در برابر دلالت صریح آیات و روایات بر شرعی بودن حکم حجاب نمی تواند مقاومت کند.
حجت الاسلام والمسلمین محمدی جورکویه افزود: دلیل دیگر این است که ما با استفاده از آیات حجاب مانند آیه ۵۹ سوره احزاب و آیه ۳۱ سوره نور استنباط می کنیم که استفاده از جلباب و خمار در عصر پیامبر رواج داشته و عرف جامعه بوده که زنان از خمار و جلباب استفاده می کردند و شارع مقدس می گوید استفاده از جلباب یک امر شرعی بوده و عرفی نیست. لذا می گوید این جلبابی که شما استفاده می کنید، درست این است که به این صورت که من می گویم استفاده نمایید و به جلوی بدن خود بیندازید و گوشه هایش را به هم نزدیک کنید؛ وگرنه اگر عرفی بود که می گفت هر جور که در عرف استفاده می کنید، استفاده کنید و من عرف شما را قبول دارم. اما این آیات به روشنی دلالت می کند که حجاب یک امر شرعی است و امری عرفی نمی باشد.
وی با اشاره به پیامدهای عرفی کردن حکم حجاب گفت: اگر ما حجاب را یک امر عرفی بدانیم اصلاً ما حدی نمی توانیم برای آن قائل شویم و سؤال ما از طرفداران عرفی بودن حجاب این است که حد حجاب کجاست؟ عرف ساحل می گوید حداقل لباس، و آیا شما این را می پذیرید؟ شما نمی توانید بگویید که حد حجاب جایی است که فقط روسری نباشد؛ زیرا حد مشخصی ندارد و باید تابع عرف جامعه باشید؛ همان چیزی که امروز در جوامع غربی رواج دارد و کسی هم آن ها را تقبیح نمی کند؛ زیرا حجاب آنجا یک امر عرفی است.
با عرفی شدن احکام دین از محتوا تهی می شود
عضو هیأت علمی گروه فقه و حقوق پژوهشگاه ادامه داد: دومین پیامد عرفی دانستن حجاب این است که با این نگاه حجاب یک امر ثابت نخواهد بود و یک امر دائماً متغیر محسوب می شود و هر روز و هر جا قابل تغییر می شود. سومین پیامد این نگاه هم که مهم ترین و خطرناک ترین پیامد است، این است که عرفی کردن فقط منحصر به حجاب نخواهد بود؛ بلکه همه احکام را در بر می گیرد و در آن صورت دین از محتوا تهی می شود و چیزی از آن باقی نمی ماند.
وی در پایان این برنامه رادیویی تصریح کرد: اگر احکام حقوقی را عرفی کنیم، احکام کیفری، احکام خانواده، احکام عبادی و حجاب را عرفی کنیم دیگر چیزی از دین باقی نمی ماند و این مخالف با آیات و روایاتی است که دین اسلام را دین جهانی و پیامبر اسلام را برای عالمیان و همه زمان ها معرفی می نماید. این جا دیگر روایاتی که حلال پیامبر را حلال ابدی و حرام پیامبر را حرام ابدی معرفی می کند معنای خود را از دست می دهد. پیامدهای خطرناکی بر این نظریه بار می شود و بعید می دانم خود افرادی که این حرف ها را بر زبان جاری می کنند به این تبعات پایبند باشند.
