امکان توبه در قیامت
نوشتاری از حجت الاسلام والمسلمین حسین عشاقی عضو شورای علمی گروه فلسفه پژوهشگاه
گرچه در مواضع خاصی از مقاطع قیامت، توبه پذیرفته نیست، (مثل یوم البعث، طبق ۵۶ و۵۷ روم)، ولی در غیر آن مواضع خاص، آیات زیادی دلالت دارند که در قیامت امکان توبه و رهائی از عذاب وجود دارد و توبه از گناهان نزد خداوند امر مطلوبی است؛ از جمله این آیات، آیات (۷۴ تا ۷۹ زخرف) است، در این آیات چنین آمده است.
«إِنَّ الْمُجْرِمينَ في عَذابِ جَهَنَّمَ خالِدُونَ، لا يُفَتَّرُ عَنْهُمْ وَ هُمْ فيهِ مُبْلِسُونَ، وَ ما ظَلَمْناهُمْ وَ لكِنْ كانُوا هُمُ الظَّالِمينَ، وَ نادَوْا يا مالِكُ لِيَقْضِ عَلَيْنا رَبُّكَ قالَ إِنَّكُمْ ماكِثُونَ، لَقَدْ جِئْناكُمْ بِالْحَقِّ وَ لكِنَّ أَكْثَرَكُمْ لِلْحَقِّ كارِهُونَ، أَمْ أَبْرَمُوا أَمْراً فَإِنَّا مُبْرِمُون».
یعنی مجرمان، در حال یأس از رحمت خدا، در عذاب جهنم جاودانه‌اند و عذابشان کاسته نمی‌گردد؛ ما به آنان ظلم نکردیم بلکه خودشان ستمکارند؛ آنان فرياد برآورند كه اى مالك دوزخ، پروردگار تو ما را بميراند؛ اما مالک می‌گوید شما ماندگارید؛ زیرا حق بسراغ شما آمد اما اکثر شما نسبت به حق ناخوشنودید؛ آنان بر امر ناخوشنودی از حق، اصرار می‌ورزند ما هم (بر عذاب) اصرار می‌ورزیم.
توضیح مدعای ما این است که جمله «وَ هُمْ فيهِ مُبْلِسُونَ» جمله حاليه است که حال و وصف افراد محکوم به حکم در جمله را بیان می‌کند؛ بنابراين این جمله قیدی برای مفاد جمله قبل است؛ و بر این اساس، معني جمله «إِنَّ الْمُجْرِمينَ في عَذابِ جَهَنَّمَ خالِدُونَ، لا يُفَتَّرُ عَنْهُمْ وَ هُمْ فيهِ مُبْلِسُونَ» اين مي‌شود كه مجرمان، در حال یأس از رحمت خدا، جاودانه در عذاب جهنم‌اند و عذابشان کاسته نمی‌گردد؛ نتیجه مترتب بر اين قید، اين است كه مجرماني كه از یأس، توبه کرده، و به رحمت خدا اميدوار گردند، عذاب آنها جاودانه نیست و نیز عذابشان كاسته خواهد شد؛ مؤید این بیان، فرازی از دعای کمیل است؛ مضمون این بخش، در دعاي كميل از اميرالمؤمنين نیز نقل شده است آنجا كه مي‌فرمايد: «يا مولاى فكيف يبقى فى العذاب و هو يرجو ما سلف من حلمك ام كيف تؤلمه النّار و هو يأمل فضلك و رحمتك» (یعنی: مولاي من، مجرم چگونه در عذاب باقي خواهد ماند!؟ در حالي كه به بردباري پيشين تو اميد بسته است؛ و يا چگونه آتش او را رنج خواهد داد در حالي كه به فضل و رحمت تو اميدوار گشته است!؟)؛ قرار دادن چنین پاداش مهمی تشویقی است به توبه از یأس در جهنم که خود بر جواز توبه در آنجا دلالت دارد.
در ادامه آيه، ادعاي ما به گونه ديگري نيز مطرح شده است؛ طبق مفاد این بخش، وقتي مجرمان از سرپرست جهنم براي رهائي از عذاب، با جمله «يا مالِكُ لِيَقْضِ عَلَيْنا رَبُّكَ» درخواست مرگ مي‌كنند؛ اين درخواست رد مي‌شود و به آنها پاسخ داده مي‌شود كه شما در عذاب ماندگاريد «قالَ إِنَّكُمْ ماكِثُونَ»؛ و سپس فرشتگان علت اين ماندگاري در عذاب را اين گونه بيان مي‌كنند كه ما حق را بشما عرضه كرديم اما اكثر شما آن را نمی‌پذیرید و نسبت به آن ناخوشنود هستيد «لَقَدْ جِئْناكُمْ بِالْحَقِّ وَ لكِنَّ أَكْثَرَكُمْ لِلْحَقِّ كارِهُونَ»؛ زمان در جمله «لكِنَّ أَكْثَرَكُمْ لِلْحَقِّ كارِهُونَ» زمان حال است؛ يعني در همان زمان گفتگوي بين مجرمان و مالك جهنم، به مجرمان گفته مي‌شود كه علت این که شما در جهنم ماندگارید و عذابتان ادامه می‌یابد این است که در حال حاضر، نسبت به پذيرش حق بي‌ميل هستيد؛ به عبارت دیگر در این بخش، سخن از ماندگاری و ادامه داشتن عذاب است نه سخن از اصل گرفتاری به عذاب که سببش گناهان دنیایی است؛ مالک دوزخ می‌گوید شما در عذاب ماندگارید و گرفتاری‌تان ادامه می‌یابد چون در حال حاضر تن به حق نمی‌دهید؛ پس مفاد این جمله مربوط به زمان دنیا نیست بلکه مربوط به همان زمان گفتگوی اخروی است؛ و بیان می‌کند که علت ماندگاری و ادامه داشتن عذاب شما، حق ناپذیری فعلی شما در قیامت است؛ بنابراین اولا فرشتگان انتظار دارند که آنجا مجرمان حق را بپذیرند و از راه و روش سابق دست بردارند تا عذابشان ادامه نیابد؛ و این یعنی جواز توبه در قیامت؛ و ثانیا لازمه این که ادامه عذاب بخاطر حق ناپذیری فعلی مجرمان است اين است كه اگر آنها در همان زمان گفتگو از بي‌ميلي نسبت به حق، دست بردارند، و از کراهت نسبت به حق، توبه كنند، مفاد «إِنَّكُمْ ماكِثُونَ» شامل حال آنها نیست و ماندگاری عذاب از بین می‌رود و از عذاب رهايي مي‌يابند؛ بنابراین اجمالا توبه در قیامت، ممکن الوقوع بلکه مطلوب است؛ و سبب ادامه نیافتن عذاب خواهد بود، و منجر به نجات از عذاب می‌شود.
همچنین در دنباله آیات چنين آمده كه تا زماني كه آنها به امر کراهت از حق، ابرام و اصرار مي‌ورزند ما نيز به عذاب آنها ابرام و اصرار مي‌ورزيم «أَمْ أَبْرَمُوا أَمْراً فَإِنَّا مُبْرِمُون»؛ این جمله نیز لازمه‌اش اين است كه اگر آنها آنجا به راه غلط خود ادامه ندهند، و به آن اصرار نکنند بلكه از آن توبه كرده و بازگردند، ما هم نسبت به عذاب آنها اصرار نمی‌کنیم و عذاب را ادامه نمي‌دهیم و رهائي از عذاب را نصيبشان خواهیم کرد؛ بنابراين اجمالا هم توبه ممکن الوقوع و مطلوب خداوند است و هم مجرمي كه در جهنم توبه كند عذابش تخفيف يا منقطع مي‌شود؛ گرچه مجرم، بدون توبه عذابش بي‌پايان و بي‌تخفيف است؛ و به آنها گفته مي‌شود «إِنَّكُمْ ماكِثُونَ».
