به گزارش روابط عمومی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، حجت الاسلام محمد عابدی عضو هیأت علمی گروه قرآن‌پژوهی پژوهشگاه در گفتگو با قدس آنلاین، تأکید می‌کند تبلیغ دین بایدها و نبایدهای فراوانی دارد که فهم آن‌ها به تأثیرگذاری تبلیغ کمک خواهد کرد. در ادامه این گفتگو را بخوانید:
به خاطر ابدی بودن دین، نیاز به تبلیغ نیز همیشگی است
حجت‌الاسلام محمد عابدی با بیان اینکه دین پیامبر اکرم(ص) آخرین دین و جاودانه است و تا لحظه‌ای که حتی یک نفر روی کره زمین وجود دارد، ادامه پیدا خواهد کرد، می‌گوید: دین جاودانه، نیاز به مبلغانی دارد که بتوانند تا پایان دنیا آن را معرفی و تبلیغ کنند؛ اما نکته مهم این است تبلیغ از روی متن و محتوای دین صورت می‌گیرد، پس شرط اول تبلیغ این است محتوا درست فهمیده شود تا در ادامه بدون غرض و به نحو صحیح منتقل شود. بر اساس آیات قرآن کریم، پیامبر اکرم(ص) صلاحیت‌دارترین فرد است که این محتوا را از خدای متعال دریافت کرد، معصومانه فهمید و معصومانه ابلاغ و تبیین کرد.
این پژوهشگر قرآن کریم توضیح می‌دهد: اما آنچه گفته شد به معنای انحصار وظیفه تبلیغ در پیامبر(ص) نیست، بلکه به خاطر ابدی بودن دین، نیاز به تبلیغ هم همیشگی است. همان‌طور که پیامبر(ص)، معصوم و بهترین شخص برای درک محتوا و انتقال درست آن است، اولی‌ترین افراد پس از پیامبر(ص)، ائمه و اهل‌بیت(ع) هستند که به خاطر عصمت و طهارتشان که آیه تطهیر بر آن دلالت دارد، می‌توانند درست بفهمند، یعنی بدون دخالت شبهات علمی و شهوات عملی مثل اغراض سیاسی، اقتصادی، قومیتی، حزبی و… محتوای دین را درک و آنگاه به جامعه منتقل کنند و پس از آن بزرگواران، به ترتیب افرادی که تناسب با ائمه(ع) در عدالت، تقوا، بصیرت و آگاهی دارند، در این مسیر قرار می گیرند.
او ادامه می‌دهد: باید توجه داشت پس از شکل‌گیری نظام اسلامی، دین از نگاه و کارکرد فردی بیرون آمده و تبلیغ آن نیز نیازمند دستگاه و نظام خاص خود است، برای همین با ریاست و رهبری پیامبر(ص) نظام تبلیغی در یک ساختار متناسب شکل می‌گیرد و مبلغانی به مناطق مختلف اعزام می‌شوند تا محتوای دین را به مردم برسانند. سیره پیامبر(ص) نشان می‌دهد تبلیغ منحصر به شخص وی نبود و حضرت(ص) در پی گسترش آن بود. آیه نفر «وَمَا کانَ الْمُؤْمِنُونَ لِینفِرُوا کافَّهً فَلَوْلَا نَفَرَ مِن کلِّ فِرْقَهٍ مِّنْهُمْ طَائِفَهٌ لِّیتَفَقَّهُوا فِی الدِّینِ وَلِینذِرُوا قَوْمَهُمْ إِذَا رَجَعُوا إِلَیهِمْ لَعَلَّهُمْ یحْذَرُونَ»( توبه،۱۲۲) یکی از دلایل این اهمیت است.
شناخت عمیق از مبانی دین، بر مبلغان دینی لازم است
عضو هیأت علمی گروه قرآن‌پژوهی پژوهشگاه با اشاره به آیه۱۲۲ سوره توبه بیان می‌کند: تفقه در دین و شناخت عمیق از مبانی دین، بر مبلغان دینی لازم است. در این آیه آمده شایسته نیست مؤمنان همگی به سوی میدان جهاد کوچ کنند چرا از هر گروهی از آنان، طایفه‌ای کوچ نمی‌کند و طایفه‌ای در مدینه بماند تا در دین و معارف و احکام اسلام آگاهی یابد و هنگام بازگشت به سوی قوم خود، آن‌ها را بیم دهد؟ شاید از مخالفت فرمان پروردگار بترسند و خودداری کنند. همه این موارد نشان می‌دهد تبلیغ در انحصار پیامبر(ص) نیست ولی تحت مدیریت پیامبر(ص) است و باید مدیریت ایشان بر این تبلیغ حاکم باشد تا تبلیغ به اهداف و فلسفه خود برسد.
او اظهار می‌کند: نهادها باید به سمتی بروند که بتوانند با نگاه اجتماعی و نه صرفاً فردی، سیره معصومین(ع) را در القای مطالب کشف کرده، آن‌ها را از حالت فردی درآورند و منطق تبلیغ آن‌ها را کشف و به صورت آیین‌نامه‌های تبلیغی مطرح کنند. این نکته در قرآن کریم هم ریشه دارد. از جدال احسن تا بحث تبیین، مواجهه با وجدان افراد و… آیات متعددی داریم. در آیات قرآن کریم آمده «هَلْ یسْتَوی الذینَ یعْلَمُونَ والذینَ لا یعْلَمُون» آیا کسانی که می‌دانند و کسانی که نمی‌دانند، مساوی هستند؟ می‌بینید خود قرآن و البته به تبع آن، پیامبر(ص) و ائمه(ع) از شیوه‌های روان‌شناختی و تلطیف قلوب و روش‌های اخلاقی، اقناعی و عقلی برای رساندن محتوای دین به مردم و کشاندن آنان به سمت خداوند و دور کردن از بدی‌ها و زشتی‌ها و منکرات استفاده می‌کردند.
محمد عابدی عنوان می‌کند: تمام زندگی ائمه(ع) آکنده از روش‌های مختلف تبلیغی است. آنان در این مسیر، سعه صدر بالا و ظرفیت تحمل بسیار خوبی داشتند، چون به محتوای تبلیغ و هدفشان از تبلیغ ایمان داشتند. در چنین صورتی نادیده گرفتن توهین‌های مخاطبان یا تطمیع‌ها و تهدیدهای گروه‌های مؤثر و افراد بانفوذ سیاسی، اجتماعی و اقتصادی، تبلیغ آنان را متوقف نمی‌کرد و تبلیغ را در فرصت مناسب، به بهترین شیوه و با متناسب‌ترین روش‌ها با حال و هوای جامعه و مخاطب انجام می‌دادند. به طور نمونه امام حسین(ع) در کربلا با وجود آن همه هجمه نظامی و سیاسی و تعصبات قبیلگی و جهل انباشته مردم، وارد عرصه عملی برای تبلیغ دین شد. نماز ظهر عاشورای حضرت، به میان معرکه آوردن فرزند کوچک حضرت(ع) و… همگی دارای آثار و پیامدهای تبلیغی بود که متناسب با شرایط و فهم مخاطب انجام شد. گفته شده بیش از ۲۰نفر از نیروی دشمن در سایه همین تبلیغ، تبیین، نصحیت خیرخواهی حضرت به لشکر امام پیوستند. یا امام سجاد(ع) متناسب با فضا و امکانات آن زمان در قالب دعا و مناجات به تبلیغ دین پرداخت. در سیره سایر ائمه(ع) نیز شیوه‌های تبلیغی متفاوتی را شاهد هستیم.
مبلغ دینی باید به محتوایی که تبلیغ می‌کند ایمان داشته باشد
این قرآن‌پژوه با اشاره به آیه ۶۷ سوره مائده بیان می‌کند: در این آیه آمده «یا اَیُّهَا الرَّسولُ بَلِّغْ ما اُنْزِلَ اِلَیْکَ مِنْ رَبِّک» ای پیامبر آنچه از طرف پروردگارت بر تو نازل شده به‌طور کامل به مردم ابلاغ کن و اگر چنین نکنی رسالت او را انجام نداده‌ای. «بلّغ» یعنی «برسان». مبلغ، رساننده است و تبلیغ، یک رسانه. رساندن و ابزار تبلیغ و رسانه هم متناسب با وضعیت‌های مختلف فرق می‌کند. یکی از مؤلفه‌های اصلی تبلیغ که اگر آن‌ها نباشند، تبلیغ شکل نمی‌گیرد نرم‌افزار و محتوای قوی تبلیغ است. مانند پیام‌ها یا معارف سیاسی، اقتصادی و… قرآن یا محتواهای موردنیاز جامعه در راستای آموزه‌ها و معارف دین. پس از این موضوع، مسئله مبلغ و همین‌طور مخاطب و ابزارهای تبلیغی در ساختار تبلیغی مهم است و باید در مورد هر کدام به تنهایی سخن گفت.
او در ادامه به شرایط مبلغ دینی نیز اشاره و تصریح می‌کند: مبلغ دینی باید به محتوایی که تبلیغ می‌کند، ایمان داشته باشد. او باید بداند تبلیغ با خاستگاه دین، با انواع تبلیغات جامعه و نظام‌های سرمایه‌داری متفاوت است و اگر خود مبلغ ایمان نداشته باشد، تبلیغ شکست می‌خورد یا دچار انحراف می‌شود. اخلاص در مبلغ و انجام تبلیغ خالصانه و آمادگی پرداخت هزینه‌های تبلیغ از دیگر ویژگی‌های یک مبلغ است.
این استاد حوزه و دانشگاه تأکید می‌کند: مبلغ باید شجاع باشد و نان به نرخ روز نخورد و از هیچ کس هراسی به دل نداشته باشد؛ البته این به معنای بی‌برنامه و بدون مدیریت وارد میدان شدن نیست. در ادامه آیه «یا اَیُّهَا الرَّسولُ بَلِّغْ ما اُنْزِلَ اِلَیْکَ مِنْ رَبِّکَ» آمده: «وَ اِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَما بَلَّغْتَ رِسالَتَهُ وَ اللهُ یَعْصِمُکَ مِنَ النّاسِ» یعنی خداوند تو را از آسیب‌های مردم حفظ می‌کند. این آیه توضیح می‌دهد مبلغ -حتی رسول اکرم(ص)- نباید از آنچه تبلیغ می‌کند، ترس داشته باشد. او باید آزادانه تبلیغ خود را انجام دهد و ترس از موقعیت، مقام، شغل و… سبب انجام ندادن تبلیغ نشود. باید نگاه توحیدی داشته باشد و بداند در محضر خدا تبلیغ می‌کند و اگر نیاز باشد خداوند قدرت یاری رساندن و دفع خطرها را دارد و اگر هم با همه تدبیرها و ملاحظات، خطری متوجه مبلغ شد، به تبلیغش پشت نمی‌کند.
محمد عابدی یادآور می‌شود: همان‌طور که اشاره کردم، در رأس تمام این موارد، نظام تبلیغی و به تبع آن، مبلغ باید نگاهی توحیدی داشته باشد؛ باید خدا را از جان بپذیرد و اعتقاد داشته باشد خداوند پشتیبان او است و او را رها نخواهد کرد. اگر نظام تبلیغ بر اساس وحدانیت خداوند طراحی نشود و بدون هندسه توحیدی و بر اساس نسخه‌برداری‌های ناشیانه و ناآگاهانه از نظام‌های تبلیغی غیرتوحیدی و حتی سکولار و یا ضددینی باشد -که متأسفانه در بخشی از نظام آموزشی و تبلیغی چنین است- دیگر سخن گفتن از بینش، نگرش و انگیزه توحیدی مبلغ به عنوان یک فرد بی‌معناست. یکی دیگر از مباحث مهم، «اولویت‌شناسی» است؛ نظام تبلیغی و مبلغ باید درک کند اولویت جامعه چیست. ممکن است مسائل اجتماعی متعددی وجود داشته باشد و مبلغ متوجه نظام اولویت‌ها نشود و سراغ مسائلی با اولویت پایین‌تر برود که در نتیجه آن، هم خود و هم مردم را گرفتار اولویت‌هایی کند که اولویت اول جامعه نیستند.
نکته دیگر، توانایی هماهنگی است؛ مبلغ باید درک کند چه میزان از قدرت خود را برای اولویت اول و همین‌طور اولویت‌های بعدی صرف کند.
نظام اولویت‌ها رعایت نشود تبلیغ آسیب‌زا خواهد شد
او یادآور می‌شود: علاوه بر بینش، آگاهی و بصیرت مبلغ به عنوان یک فرد، لازم است در مرتبه بالاتر، نهاد، نظام تبلیغی کلان کشور و به تبع آن زیرمجموعه‌های نظام کلان تبلیغی، مراکزی مانند سازمان تبلیغات اسلامی، وزارت ارشاد، صداوسیما و… به صورت دقیق اولویت‌شناسی داشته باشند تا بتوانند اولویت‌ها را به مبلغان به عنوان افراد حاضر در میدان تبلیغ و زیرمجموعه منتقل کنند. اگر نظام اولویت‌ها در جامعه رعایت نشود، تبلیغ به‌شدت برای اصل دین آسیب‌زا خواهد شد. به‌طور نمونه اگر در جامعه حجاب خارج از وزن و اولویتش تبلیغ شود، آسیب خواهد دید و مثلاً اگر نظام تبلیغ باور داشت وزن و اولویت حجاب در جامعه پایین است، ابتدا باید برای بالا بردن اولویت آن برنامه‌ریزی و پس از رسیدن به سطح مورد نظر، برای آن تبلیغ کند. درواقع مبلغ و مغزهای تبلیغی و نیز نهادهایی که در هندسه نظام فرهنگی در مرحله پیش از تبلیغ قرار دارند، باید ابتدا «وضعیت‌سازی» کنند، یعنی بتوانند اولویتی را در جامعه تولید و یا اولویت‌های آن را جابه‌جا کنند. برای مثال اگر از لحاظ دینی اولویت اول، مبارزه با بیماری‌های اعتقادی یا اقتصادی مثل رباخواری، رشوه و فساد است اما آنچه در جامعه اولویت دارد امر دیگری است، اینجا نهاد تبلیغی باید بتواند اولویت را تبدیل کند که متأسفانه گویی در جامعه امروز چنین هماهنگی‌هایی بین دستگاه‌های فرهنگی، متولی خاص و مسئولی ندارد. نهاد تبلیغی و مبلغان باید توان جابه‌جایی اولویت مطابق با نیازهای جامعه و نظام اسلامی را داشته باشند. همه شاهدیم در جامعه امروز مواردی که نباید اولویت اول جامعه باشند به زور رسانه‌های داخلی و خارجی و فضای مجازی تبدیل به اولویت‌های اول کشور شده‌اند.
عضو هیأت علمی گروه قرآن‌پژوهی پژوهشگاه در پایان بیان می‌کند: مبلغ و نهادهای تبلیغی باید دربرابر خدا خشیت داشته و غیر از او ترسی نداشته باشند. اگر این ترس نباشد، فرد به جای خشیت از خدا، از دیگران خواهد ترسید و دربرابر خواست آن‌ها ملاحظه‌کار شده و دچار خودسانسوری خواهد شد. باید در مهندسی نظام تبلیغی به این فکر کنیم که از یک طرف مبلغان، آزاداندیش و آزادمنش باشند، در قید و بند اسبابی که ممکن است معاش آن‌ها را تهدید کند، نباشند و در هر شرایطی خواسته‌های نظام اسلامی را تبیین کنند و از سوی دیگر عناصر، عوامل و سلایق در دولت‌های مختلف و… معیشت آنان را دچار مشکل نکند.
