به گزارش روابط عمومی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، دکتر محمود حکمت نیا عضو هیأت علمی گروه فقه و حقوق پژوهشگاه در یکی از سلسله نشست های علمی جوانی جمعیت با موضوع «نسبت انسان با خود؛ حق حاکمیت بر بدن» که به همت مرکز مطالعات و پاسخگویی به شبهات حوزه های علمیه برگزار شد گفت: یکی از موضوعات بسیار مهمی که ذهن حقوقدانان، متخصصین اخلاق، فلسفه، الهیات و حتی سیاست و جامعه شناسی را به خود درگیر کرده است، نسبت انسان با وجود خود می باشد.
وی ادامه داد: برای پاسخ به مسائل مختلف نیازمند یک دستگاه حل مسئله هستیم؛ این دستگاه باید از حوزه های کلامی و فلسفی اتخاذ شود. باید توجه داشت که با چه دستگاه معرفتی در صدد پاسخ به مسائل روز می باشیم.
باید توجه کرد که دستگاه حل مسئله ما از چه نوعی است؟
حکمت نیا اظهار کرد: می بایست به این امر نیز توجه داشت که آیا دستگاه حل مسئله ما دستگاهی عقلانی است و صرف نظر از اینکه انسان مخلوق خداوند است از لحاظ آموزه های اخلاقی چه نسبت هایی را در خود با وجوه شش گانه برقرار می سازد. از مهمترین بحث های حقوقی که در مورد بدن مطرح می شود، نسبت ما با بدن خود، نسبت ما با تصویر بدنمان، نسبت ما با بخش مادی اعضای بدن، نسبت ما با حرکات بدن در حوزه کار و اشتغال های مختلف، نسبت ما با منفعتی که ممکن است از بدنمان با حفظ حیاتش به دیگران برسانیم و در نهایت نسبت ما با رفتار جنسی دیگران با بدن ماست.
وی مسائل مختلف مرتبط با نسبت انسان با بدن را ذیل حوزه های دانشی متنوع قابل بررسی دانست و گفت: این مسائل ممکن است از جنس جامعه شناختی، روانشناختی، اخلاقی یا حقوقی بوده و هرکدام در یک حوزه علمی خاص قابل بررسی باشند. به عنوان مثال در زمینه بایدها و نبایدهای رفتاری مربوط به نسبت ما با بدن خودمان در حوزه اصول اخلاقی می تواند مورد واکاوی واقع شود.
حکمت نیا افزود: یکی از طیف هایی که به عنوان دستگاه حل مسئله به کار می رود؛ الهیون هستند. این طیف بدون توجه به آموزه های تشریعی به تحلیل نسبت انسان با خود می پردازند. در واقع این گروه کسانی هستند که با نگاه خالقیت خدا، با توجه به دستگاه تکوین و گذاره هایی که در ارتباط با خلقت بیان شده به این می اندیشند که چگونه می توان مسئله را حل نمود.
آموزه های بیانی خداوند یا حِکمی هستند و یا تشریعی
عضو هیأت علمی گروه فقه و حقوق پژوهشگاه خاطرنشان کرد: طیف دیگر دستگاه های حل مسئله آموزه های تشریعی و یا حِکمی دارند؛ این طیف هم شامل دو بخش دستگاه های الهیاتی که متضمن آموزه های بیانی خداوند هستند و این آموزه های بیانی خداوند نیز یا از نوع حِکمی است یا از نوع تشریعی.
وی گفت: دسته دیگر دستگاه های حل مسئله شامل مبانی عقلانی یا خودبنیادی است. این دستگاه ها به تحلیل مسائل بدون توجه به گزاره های الهیاتی شامل تشریعی و حکمی و حتی رابطه خالق و مخلوقی می پردازند.
حکمت نیا یادآور شد: در دستگاه های خودبنیادی عقل انسان به لحاظ اخلاقی و حقوقی بسیار موشکافانه به بررسی نسبت او با بدنش می پردازند.
حکمت نیا تصریح کرد: در همه دستگاه های حل مسئله طیف وسیعی می گویند انسان این میزان از تسلط بر خودش را ندارد که برخی تصرفات همچون خودکشی یا قطع اعضای رئیسه بدن برای دور انداختن یا هدیه دادن آن ها به دیگری را عملی کند. افرادی که معتقد به اصالت معرفت هستند معیارهای معرفتی که می بایست انسان برای این رفتارها در نظر بگیرد را مورد بررسی قرار می دهند.
وی بیان داشت: اگر از منظر دستگاه های عقلی به ماجرایی همچون اینکه انسان خودش بتواند فرد مختار را موضوع فعل خویش قرار دهد یا خیر، نظرات موافق و مخالفی وجود دارد.
ابزارانگاری انسان برای تلذذ دیگران در ادبیات مختلف خلاف شأن بشر معرفی شده است
عضو هیأت علمی گروه فقه و حقوق پژوهشگاه گفت: ابزارانگاری و قرار دادن انسان از سوی خودش در اختیار دیگران برای تلذذ دیگر افراد در ادبیات مختلف خلاف شأن بشر معرفی شده و انسان نمی تواند بر اساس نظریه مالکیت برای هر لذت یا هر میلی بدن خود را در اختیار دیگران قرار دهد. تصرفات انسان در مورد بدنش باید مشروعیت داشته و باید دانست که مالکیت بر بدن مشروعیت تصرف را می آورد، اما این مشروعیت لازم است مقدم بر عقلانیت تصرف قرار گیرد.
حکمت نیا افزود: از دیدگاه دینی بدن انسان امانت الهی است و می بایست در مورد آن مشروعیت در تصرفات را لحاظ نمود.
وی ادامه داد: در حوزه کلام مسیحیت مسائلی مختلفی در خصوص رابطه انسان با بدنش مطرح است؛ یکی از مهمترینِ آن ها این است که نفس ابزار و مرکب رسیدن انسان به سعادت بوده و حال سؤال اینجاست که آیا این نفس می تواند مرکب خودش را از بین ببرد یا خیر؟
عضو هیأت علمی گروه فقه و حقوق پژوهشگاه اظهار کرد: در مورد دستگاه حل مسائل اسلامی باید از عقلانیت اسلامی مبتنی بر آموزه های حِکمی و حُکمی دفاع کرد. باید برای استدلال ها به حوزه ای نزدیک تر به وادی رفتارها ورود پیدا کنیم.
وی خاطرنشان کرد: اساساً معامله شارع با نفس انسان از نوع معامله مال انگاری و ملکیت انگاری حقوقی نبوده است. یعنی به عنوان مثال قاعده غصب را شارع شامل انسان نمی داند؛ چون اساساً انسان تحت ید حقوقی هم برای خود و هم برای دیگران قرار نمی گیرد. همان طور که همه می دانیم از نگاه اسلامی انسان شیئی نیست که بخواهد در اختیار خودش یا در اختیار دیگری قرار گیرد. دیه نیز از لفظ وادیه به معنای پای کوه گرفته شده و کنایه از این است که همانطور که وقتی پای کوهی می ایستیم و آن را نگاه می کنیم، عظمت آن کوه را درک می نماییم و هنگامی که دیه جان یا عضوی از بدن یک فرد را پرداخت می کنیم، مقداری بسیار ناچیز را در مقابل یک امر بسیار بزرگ پرداخت نموده ایم.
یکی از معیارهای تعیین حکم تصمیمات مختلف انسان برای بدن خودش میزان ضرری است که به بدن می رسد
حکمت نیا افزود: اینکه انسان می تواند با ضرر زدن جدی به جان خودش به دیگران نفعی برساند یا خیر، دیگر از نوع اهدای عضو نیست. زیرا در اهدای عضو انسان با رساندن ضرری جزئی به خودش نفعی به فرد دیگر می رساند؛ اما در حالتی که ضرر جدی به جان انسان برسد، اجازه ندارد منفعتی به دیگران برساند. خودکشی، وارد کردن ضرر جدی به خود با از دست دادن اعضای رئیسه بدن و وارد کردن ضرر جزئی به بدن که بر اساس معیار «اضرار به خود» قابل بررسی است، هرکدام به طور جداگانه دارای حکم اختصاصی می باشد.
وی گفت: به طور کلی برای حل مسائل در رویکردهای مختلف می بایست دستگاه های حل مسئله شامل عقلی(خودبنیاد)، اخلاقی، کلامی و الهیاتی را بشناسیم. باید در دستگاه های الهیاتی خودمان لازم است بدانیم که ادله حِکمی و ادله حُکمی ما چه می گوید. باید دید اساساً در حوزه ادله حِکمی چه تلقی در مورد انسان وجود دارد و در حوزه ادله حُکمی آیا انسان ملک انگاری شده است یا خیر.
یافتن حکم صحیح با پیدا کردن هنجار پایه
عضو هیأت علمی گروه فقه و حقوق پژوهشگاه تصریح کرد: اینکه انسان خودش را در اختیار دیگری قرار دهد یا برای منفعت رساندن به دیگری به خودش ضرر برساند و در نهایت بتواند خود را از بین ببرد در دستگاه های مختلف دارای احکام متفاوتی است. اگر ما هنجار اصلی و پایه را بتوانیم احراز کنیم می توانیم حکم صحیح این گونه امور را هم استخراج نماییم. مثلاً اگر هنجار اصلی را رضایت یا عدم رضایت خداوند از این امور قرار دهیم، ممکن است حکمی متفاوت با زمانی که هنجار اصلی را خواست و تمایل خود انسان در نظر بگیریم، استخراج خواهد شد.
وی در پایان با مهم شمردن مسائل معرفت شناسی خاطرنشان کرد: باید دانست که ساده سازی مسائل کار بسیار خوبی است؛ اما ساده انگاری در مورد مسائلی از قبیل نسبت انسان با بدن خودش قطعاً اشتباه می باشد و نباید ما دچار چنین خطای معرفت شناسانه ای شویم.
