به گزارش روابط عمومی و اطلاع‌رسانی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، غالب کارشناسان معتقدند که اگر باب گفت‌وگوی درست باز شود، بسیاری از مشکلات فعلی جامعه حل می‌شوند یا حداقل راه حل‌های مشترک برای آنها پیدا می‌شود و بحران‌ها و تنش‌های اجتماعی کاهش می‌یابند. اما گفت‌وگویی موثر است که به تحقیر، توهین و جدل کشیده نشود ولی به نظر می‌رسد جامعه هنوز برای این شیوه آموزش ندیده و مهارت کافی ندارد.
برای بررسی بیشتر این موضوع و در قالب پرونده «آداب گفت‌وگو» و کنکاش درباره لوازم گفت‌وگوی صحیح از منظر اسلام، خبرنگار ایکنا با حجت‌الاسلام والمسلمین محمد عابدی، عضو هیأت علمی گروه قرآن‌پژوهی پژوهشگاه، به گفت‌وگو نشسته است که بخش دوم آن را در ادامه می‌خوانید.
بخش اول این مصاحبه با عنوان «ظرفیت پذیرش حق و گوش شنوا داشتن دو شرط گفت‌وگوی صحیح است» منتشر شده است.
به اهمیت مرجعیت خبری بویژه در مواقع بحران و تنش اشاره کردید. آیا در شرایط کنونی در جامعه ما به اهمیت و تاثیرگذاری این مرجعیت خبری توجه می‌شود؟
به نظر می‌رسد مخصوصاً در حوزه سیاسی و اجتماعی در زمینه مرجعیت خبری مشکلاتی داریم چراکه دشمنان خارجی مدام در صدد هستند که خودشان مرجعیت خبری را در اختیار بگیرند. بنابراین باید جایی باشد که مردم به راحتی به آن مراجعه کرده و از اخبار مطلع شوند. مراجعی همانند صدا و سیما و خبرگزاری‌های رسمی که زیر سایه حکومت و نظام اسلامی فعالیت می‌کنند بخشی از نهادها و ابزارهایی هستند که حاکمیت تعیین کرده تا اخبار را از طریق صحیح و به عنوان ماده اولیه گفت‌وگو در اختیار جامعه قرار دهند.
در قرآن کریم تأکید شده که برخی این مرجعیت خبری را دور می‌زنند و مثلاً گروهی از مردمی که در زمان پیامبر گرامی اسلام(ص) زندگی می‌کردند به جای اینکه به سوی پیامبر(ص) و ائمه(ع) برگردند و سؤال کنند که یا رسول الله این اخباری که آمده درست است تا بر اساس آن تصمیم گرفته و تحلیل و گفت‌وگو کنیم یا خیر؟ به منابع دیگر رجوع می‌کردند و عده‌ای از همان زمان پیامبر تا امروز این سیستم و نهادهایی که طراحی شده تا محتوای دقیق و سالم گفت‌وگو را در اختیار افراد قرار دهد را دور می‌زنند.
افرادی که این اخبار را دور می‌زنند چه کسانی هستند و آیا همیشه می‌توان آنها را عوامل خارجی دانست؟
بخشی مردم داخل حاکمیت هستند و به علل مختلفِ مثبت و منفی یا درست و غلط، این مرجعیت رسانه‌ای که می‌تواند محتوای لازم برای گفت‌وگوهایشان را در اختیارشان قرار دهد دور می‌زنند اما مهمتر، عوامل خارج از حاکمیت هستند که تلاش می‌کنند مدیریت خبر کنند یعنی آنچه مواد اولیه گفت‌وگوی ما را تشکیل می‌دهد در اختیار گیرند. اساساً دلیل اصلی آنچه باعث رقابت در سطح قدرت نظام جهانی می‌شود همین است که همه تلاش می‌کنند مدیریت خبری را در دست بگیرند.
خدای متعال در قرآن کریم فرموده است: «يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَقُولُوا قَوْلًا سَدِيدًا؛ ای اهل ایمان، متّقی و خدا ترس باشید و همیشه به حقّ و صواب سخن گویید» (احزاب/ ۷۰) در بسیاری از مواقع ما سعی میکنیم بر اساس این آیه عمل کنیم یعنی اخبار محکم که امنیت ملی ما را خدشه‌دار نمی‌کنند و از درست بودن آن مطمئن هستیم در اختیار جامعه قرار دهیم تا این خبرها محور گفتوگوهای آنها شود و از طریق این گفت‌وگوها به اهداف والای خود دست پیدا کنند اما دشمنان تلاش می‌کنند این سازوکارها و ابزارها و مواد اولیه گفت‌وگو را تأمین و مدیریت شما را به هم بزنند.
باید سازوکارهایی تدوین شود که چنین اجازه‌ای به دشمنان داده نشود تا جامعه ما را به آشوب بکشند. البته این فقط مربوط به حاکمیت ما نیست بلکه در تمام حاکمیت‌ها این وضعیت وجود دارد و هر مرجعیت خبری که قدرت بیشتری داشته باشد سعی می‌کند بهره بیشتری از این بازار برده و محتوای گفت‌وگوها را به شکل صحیح‌تر در اختیار ملت‌ها قرار دهد. بنابراین یکی از مشکلات در زمینه مرجعیت خبری و رویگردانی از آن، ضعف‌هایی است که درون کشورها و مخصوصاً کشور خود ما وجود دارد اما مهتر آسیب‌های خارجی هستند بنابراین باید بتوانیم مرجعیت رسانه‌ای را برای تولید محتوای لازم جهت گفتوگوهای سالم و نیکو در اختیار داشته باشیم.
نکته مهمی که باید در نظر داشته باشیم این است که وقتی ما از آداب گفت‌وگو در سیره و سنت معصومین صحبت میکنیم نباید فقط جنبه فردی آن را در نظر بگیریم بلکه ما در جامعه‌ای زندگی میکنیم که چهل سال است اسلام حاکمیت پیدا کرده و یک نظام تشکیل شده بنابراین باید بر اساس این نظام، حتماً ابعاد سیاسی را هم در نظر بگیریم.
افراد و گروه‌هایی که خارج از حاکمیت‌ها دنبال این هستند که گفت‌وگوی صحیح شکل نگیرد و اخبار صحیح به مردم منتقل نشود چه افراد و گروه‌هایی هستند و چه منافعی را دنبال می‌کنند؟
این بحث را لازم است از زاویه دیگر مورد بررسی قرار دهیم تا جواب سوال روشن شود. هر حکومتی بخش مهمی از قدرت خود را در مدیریت اخبار می‌بیند و سعی می‌کند اخبار را به شکل صحیح منتشر کند همانگونه که حتی در یک واحد کوچک اجتماعی همانند خانواده، سعی می‌کنید هر خبری را داخل خانواده نبرید و مثلا اگر دزد یا چاقوکشی سر کوچه حضور دارد بعضا آن را به خانواده هم اطلاع نمی‌دهید تا مبادا خانواده دچار ترس شود و شب به راحتی نخوابد لذا اول به پلیس اطلاع می‌دهید و تا جایی که ممکن است شرّ را کاهش داده و سپس به خانواده خبر می‌دهید؛ این نوعی مدیریت خبر است.
بنابراین حاکمان نیز برای اینکه بتوانند ملت‌ها را از آسیب‌ها حفظ کرده و آنها را دچار ترس و اضطراب نکنند و بر اساس خبرهای ناصحیح، دچار آسیب نشوند کارهایی انجام می‌دهند که به آن مدیریت رسانه می‌گویند. شما باید سعی کنید با مدیریت اخبار یعنی تدبیر نظام اجتماعی و سیاسی، اخبار متقن را در اختیار مردم قرار داده و خبرهای بی‌پایه و بی‌بنیان را منتشر نکنید چراکه تبعات زیادی در پی دارد. خدای متعال نیز در قرآن کریم در همین رابطه فرموده است: «يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِنْ جَاءَكُمْ فَاسِقٌ بِنَبَإٍ فَتَبَيَّنُوا أَنْ تُصِيبُوا قَوْمًا بِجَهَالَةٍ فَتُصْبِحُوا عَلَىٰ مَا فَعَلْتُمْ نَادِمِينَ؛ ای مؤمنان، هر گاه فاسقی خبری برای شما آورد تحقیق کنید، مبادا از روی نادانی به قومی رنجی رسانید و سخت از کار خود پشیمان گردید» (حجرات/ ۶)
بنابراین اگر رسانه‌های بیگانه و فاسقان که دشمنان شما هستند اخباری منتشر کنند نباید بدون تحقیق اجازه دهید به دست مردم برسد چراکه به محض اینکه این خبر منتشر شود منجر به تبعاتی در جامعه شده و بعداً مخاطبان این اخبار متوجه می‌شوند بازی خورده‌اند. در طول چهل سال گذشته اخباری جعلی و ناصحیح از این دست کم نبوده‌اند. لذا هم سواد رسانه‌ای اقتضا می‌کند به این فضاها وارد شده و هم در مدیریت خبر دقت کنیم.
به هر میزانی که سعی کنیم مدیریت رسانه داشته باشیم تا قدرت و حاکمیت بتواند با کمترین آسیب به رفاه و امنیت مردم، آنها را در مسیر واقعیت‌ها قرار دهد به همان میزان رقبا و دشمنان خارجی شما که تلاش دارند قدرت سیاسی شما را کم کنند به دنبال این هستند از این پاشنه آشیل استفاده کرده و اخبار ناصحیح را در اختیار جامعه هدف قرار دهند. البته آنها هم مدیریت خبری دارند ولی این مدیریت سوء، شیطانی و برای ما ضد امنیتی است تا جامعه و نظام اجتماعی ما از هم بپاشد و گفت‌وگوها بر اساس اخبار احساسی و غلط شکل گیرد تا بنیان‌های امنیت ملی و اقتصاد سست شود و اعتماد مردم به حاکمیت و حتی نظام اجتماعی و اخلاقی خودشان از بین برود.
مسئله مهمی که وجود دارد این است که مگر آنها مریض هستند که تلاش می‌کنند روابط اجتماعی، اخلاق و فرهنگ ما را خدشه‌دار کنند؟ جواب این است که بله مشکل دارند و مشکل این است که بقای نظام موجود و افزایش سطح قدرت هر کشوری به ضرر کشورهای رقیب است لذا تلاش می‌کنند قدرت شما را در داخل کاهش دهند تا قدرت چانه‌زنی شما در خارج در مسائلی که بین شما و آنها وجود نیز کاهش پیدا کند.
وقتی شما در داخل پشتیبان ملی نداشته باشید و ملت پشتیبان شما نباشد در سطح جهانی نمی‌‌توانید از منافع همین ملت دفاع کنید و قدرت شما توخالی می‌شود. در سطح جهانی نمونه‌های زیادی از حکومت‌هایی داریم که پشتیبان داخلی ندارند و در کوچکترین حادثه‌ای هم باید کشوری از هزاران کیلومتر آنسوتر ناوهای خود را بیاورد تا از اینها دفاع کند چون اینها حتی قدرت دفاع در برابر مردم خود را هم ندارند و مشروعیت و مقبولیت خود را از دست داده‌اند. بنابراین رسانه‌های طرف مقابل تلاش دارند مشروعیت و مقبولیت قدرت شما را از بین ببرند چراکه نرم‌ترین و راحت‌ترین ابزار است و محتوای گفتار شما و گزاره‌هایی که در گفت‌وگوهایتان استفاده می‌کنید را مهندسی کرده و به خدمت می‌گیرند و کوچکترین تصمیمات ما را هم در اختیار گرفته و تلاش می‌کنند به اهدافی که خودشان می‌خواهند برسند لذا مدیریت رسانه اهمیت زیادی دارد و باید به آن توجه کنیم تا از این ناحیه ضربه نخوریم.
به انتقال اخبار محکم به جامعه اشاره کردید. پیشوایان دینی ما در این زمینه چه توصیه‌هایی دارند؟
پیامبر اکرم(ص) در جایی فرموده است: «أتقَى النّاسِ مَن قالَ الحَقَّ فيما لَهُ و عَلَيهِ؛ پرهيزگارترين مردم كسى است كه حق بگويد، چه به سودش باشد چه به زيانش» رسول گرامی اسلام در جای دیگر فرموده است: «قُلِ الْحَقَّ وَ إِنْ كَانَ مُرّا؛ ای اباذر! همواره حق را بگو، اگرچه تلخ باشد». حضرت علی(ع) نیز می‌فرمایند: «قُلِ الحقَّ ولو على نفسِكَ» یعنی حق را بگو حتی اگر به ضرر تو باشد. این سخنان دارای ابعاد فردی و اجتماعی است. ما در بعد فردی وقتی خطایی کرده و به دیگری زیان رساندیم باید بگوییم که خطا و اشتباه کرده‌ایم و حرف حق را مطرح کنیم اما سؤال این است که وقتی در حوزه سیاسی و اجتماعی قرار می‌گیریم چه کاری باید انجام دهیم تا اخباری که در اختیار جامعه قرار می‌دهیم که محور گفتوگوهای آنها قرار می‌گیرد تا گفتوگوهای سالم شکل بگیرد، درست باشد؟
خبر دو گونه است. یک دسته خبرهای یقینی است اما برخی اخبار نیز برای شما اهمیتی ندارد که یقینی هست یا خیر؟ چنین اخباری را در عرض کسری از ثانیه می‌توانید تولید کنید و در اختیار مردم قرار دهید اما اگر قرار باشد خبر یقینی باشد باید از کانال‌های مختلف عبور کرده و تایید شود سپس در اختیار مردم قرار گیرد یعنی خبرِ درست را در اختیار مردم قرار دادن، زمان‌بر است. دقیقاً همین نقطه می‌تواند نقطه ضعف برای سیستمی باشد که می‌خواهد خبر یقینی در اختیار مردم قرار دهد چراکه تا شما تلاش کنید خبر درست در اختیار مردم قرار دهید رسانه‌های دشمن ده‌ها خبر جعلی با مدیریت رسانه خودشان در اختیار مردم قرار داده‌اند.
حال سؤال این است که ما چه کاری باید انجام دهیم؟ آیا ما هم باید اخبار کذب و غیر یقینی را در اختیار مردم قرار دهیم؟
دین در اینجا دست و پای ما را می‌بندد و اجازه نمی‌دهد اخبار غیریقینی، دروغ و تایید نشده در اختیار مردم قرار دهیم اما از سوی دیگر دشمنان با شناسایی این فرصت‌ها سوء استفاده می‌کنند. بنابراین این یک واقعیت است که ارائه خاصیت و ماهیت خبر صحیح و متقن، کار شما را کند می‌کند.
در بسیاری از مواقع مشاهده میکنیم که به شما گفته می‌شود خبری که رسانه ملی امروز منتشر کرده را شب گذشته در فضای مجازی دیده‌ایم اما سؤال این است که چرا خبری که فضای مجازی در شب گذشته منتشر کرده، امروز توسط صدا و سیما منتشر می‌شود؟ بخشی از علت این است که رسانه‌های حاکمیتی تا خبری متقن نشود نمی‌خواهند آن را منتشر کنند اما دشمنان تعهدی ندارند که خبر متقن یا غیرمتقن اعلام کنند بلکه سودمحور هستند و خبر را زمانی اعلام می‌کنند که به منافع قدرت رقیب باشد.
البته این سخنان بدین معنی نیست که ما در قدرت رسانه‌ای نیازمند بازبینی نیستیم و نهادهای خبررسانی ما ضعفی ندارند چراکه نمی‌توان انکار کرد ما نیاز زیادی داریم که رسانه‌ها و نهادهایی که در حاکمیت هستند و به عنوان نماینده از سوی حاکمیت، مرجعیت تولید محتوا برای گفتوگوهای مردم را در اختیار دارند باید به روز رسانی و چابک سازی شوند.
