به گزارش روابط عمومی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، حجت‌الاسلام والمسلمین مجتبی جولایی‌فر، استاد سطوح عالی حوزه علمیه و عضو شورای علمی منظومه فکری آیت الله االعظمی سبحانی، ۱۶ آذرماه در کرسی علمی «ارزیابی عقل‌ستیزی جریان اخباری‌گری در استنباط احکام شرعی» که در راستای همایش ملی اجتهاد عقل گرا، با بیان اینکه ما جریان اخباری‌گری را با شخصیت‌هایی چون استرآبادی و جزایری (شاگرد علامه مجلسی) و برخی شخصیت‌هایی که جوامع حدیثی را نوشته‌اند می‌شناسیم، گفت: البته این طیف‌بندی‌ها مورد نقد قرار گرفته و برخی منکر اخباری‌گری برخی از این شخصیت‌ها هستند و برخی هم گفته‌اند آیا اخباری‌گری روش مذمومی است که ما بخواهیم آن را مذمت کنیم یا خیر؟
وی با اشاره به اینکه ما دنبال نقد یک فرد خاص در جریان اخباری‌گری نیستیم و دنبال نقد این جریان در بحث عقل‌ستیزی هستیم، اضافه کرد: این جریان در طول تاریخ بروز و ظهور فرهنگی و اجتماعی داشت. از این رو ما با یک جریان اخباری‌گری مواجهیم و اینها با عقل به عنوان یک حجت شرعی که در استنباط می‌توان از آن کمک گرفتند مخالفت دارند.
جولایی‌فر با بیان اینکه ما درصدد نقد برخی ادله اخباریون در کنارنهادن عقل و ستیز با عقل به عنوان یکی از ادله اجتهاد در کنار کتاب و سنت هستیم، اظهار کرد: عقلی که ما در اینجا به آن احتجاج داریم منبع مستقل معرفتی در کنار کتاب و سنت است نه در طول آن؛ در دیدگاه مشهور اصولیون، عقل کاشف و مصباح تشریع الهی است نه مشرع احکام الهی؛ این کاشفیت و مصباح‌بودن در جایگاه عقل در معرفت دینی جای خود را نشان خواهد داد.
وی تاکید کرد: عقل مورد نظر ما در این بحث، مشرع و قانونگذار شرعی نیست بلکه کاشف و مصباحی برای شریعت است و ما از حکم قطعی عقل سخن می‌گوییم و جایگاه هستی‌شناسی این عقل هم واضح است؛ گوهر هستی‌شناسی که از سوی خدا به انسان اعطا شده و ما فهم خود را می‌توانیم از عقل به دست آوریم زیرا ادراک کلیات و استنتاج قواعد و تجزیه و تحلیل و ترکیب و … را انجام می‌دهد.
این پژوهشگر با بیان اینکه بحث ما ریشه کلامی دارد، افزود: مناقشه ما با اخباریون در حیطه عقل عملی یعنی ادراک حسن و قبح است، زیرا اخباریون ادارک حسن و قبح را قبول دارند ولی ملازمه بین حکم عقل و شرع ر ا قبول ندارند برخلاف اشعریون که ادراک را هم قبول ندارند. البته ادراک حسن و قبح، مقدمه ملازمه بین حکم شرع و عقل است که اخباریون ادراک را قبول دارند ولی ملازمه را نمی‌پذیرند.
جولایی‌فر با بیان اینکه عقلی که فقیه از آن یاد می‌کند عقل عرفی و فطری و مدرکات عقل بما هو عقل است، تصریح کرد: فقیه از این مدرکات در فهم حسن و قبح استفاده و کشف ملازمه می‌کند و وجدان این ملازمه را درک می‌کند.
این پژوهشگر با اشاره به پیشینه جریان اخباری‌گرایی، گفت: پیدایش این جریان به عصر صادقین(ع) برمی‌گردد؛ در آن زمان اصحاب دو گروه بودند؛ عده‌ای از اصحاب، جمود بر الفاظ روایات و احادیث ائمه(ع) داشتند و برخی دیگر هم مضامین را می‌نوشتند و به آن ملتزم بودند و جمودی بر الفاظ نداشتند.
جمود برخی صحابه امام صادق(ع) بر الفاظ روایات
وی افزود: علامه حلی وقتی از اخباریون یاد کرده گفته است اخباری کسی است که حدیث را می‌فهمد و به آن مسلط است ولی روش استدلال او به حدیث با ما فرق دارد زیرا علامه حلی خودش را به گروه دیگر صحابی امام صادق(ع) پیوند می‌زند کسانی امثال زراره که در این گروه بودند و جمود بر الفاظ نداشتند یا یونس بن عبدالرحمان یا فضل بن شاذان در سال‌های بعد. مثلا زراره از زوایای یک روایت از امام صادق(ع) می‌پرسد یا ابان بن تغلب از عقل کاشف در فهم روایت امام استفاده می‌کند و از امام، پرسش‌هایی دارد.
وی با بیان اینکه البته امام صادق(ع) افراد را از عقل غیرکاشفی برحذر داشته است، تصریح کرد: البته برحذر داشتن امام از عقل در برخی روایات قطعا به معنای عقلی است که خودش را جای شارع می‌گذارد و می‌خواهد به جای شرع، قانون وضع کند.
جولایی‌فر با تاکید بر اینکه ائمه(ع) بر استفاده از عقل در اجتهاد تاکید کرده‌اند، اظهار کرد: این رویه به تدریج در بین فقهای بعد از غیبت هم تداوم پیدا کرد و کسانی مانند شیخ مفید و سیدمرتضی و … از این روش بهره بردند و حتی در تعارض بین دلیل عقلی و نقلی دلیل عقلی قطعی را مقدم کردند.
رواج اخباری‌گری در حوزه‌های شیعه
این پژوهشگر اظهار کرد: در قرن ۱۱ استرآبادی با نوشتن آثاری، جریان اخباری‌گری را بین طلاب زنده و پررنگ کرد سپس شیخ یوسف بحرانی در جلسات خود با بهبهانی این حقیقت را پذیرفت که این دعوا ی اخباری و اصولی، نتیجه‌ای جز اختلاف بین شیعه ندارد و همین سبب شد تا افرادی چون شیخ انصاری مجددا در دوره خود، عقل‌گرایی را رواج دادند.
جولایی‌فر با اشاره به ادله جریان اخباری‌گری در ستیز با عقل، گفت: اخباری‌ها یک بحث صغروی و یک بحث کبروی دارند که بر روی استنباط از غیر کتاب و سنت است و تاکید این گروه روی همین نکته است یعنی می‌گویند در موردی که قطع حاصل شده ولی چون مستنبط از غیر کتاب و سنت است آن مستنبط را دارای حجیت نمی‌دانند.
وی ادامه داد: رد ما در ادله آن‌ها در دو مقام ثبوت و اثبات است؛ در ثبوت از امکان نهی شارع از عمل به حکم عقل سخن گفته می‌شود و اینکه آیا امکان دارد شارع از حکم عقل، نهی کند؟ دیدگاه‌های مختلفی در این زمینه وجود دارد و حتی ما دیدگاه اصولیون را هم بررسی کرده‌ایم مثلا آیت‌الله خویی دیدگاه ثبوتی را بحث کرده و دیدگاه اثباتی را هم به تبع آن حل شده و واضح می‌داند. یا دیدگاه میرزای نائینی و آخوند به اختصار به این بحث پرداختند.
آیا حکم عقل حجیت دارد؟
وی با بیان این پرسش که آیا عمل به حکم عقل حجیت دارد، افزود: ما از احکام واقعیه حرف می‌زنیم که مطلق است و مختص عالم و جاهل نیست و مشترک بین آن‌هاست؛ حال اگر مخاطب و مکلف از غیر کتاب و سنت به حکم واقعی رسید می‌تواند به آن عمل کند و آیا حجیت دارد؟ یا اگر ما از عمل به حکم عقل نهی کردیم آیا تقلید درست است؟ زیرا کسی که از عمل به حکم عقل نهی کند یعنی اینکه فقط دنبال تقلید بروید. شیخ انصاری گفته است شارع به ما گفته به احکام واقع به قطع مطلق برسید حال آیا ممکن است خلاف دستور خودش دوباره بگوید حالا به این حکمی که رسیده‌ای نباید عمل کنی؟ این تناقض‌گویی است و شارع تناقض‌گویی ندارد.
وی اضافه کرد: البته ما این پرسش را از شیخ داریم که نظر شما قبل از حصول به قطع است یا بعد از آن؟ اگر بعد از حصول قطع باشد باعث تناقض می‌شود ولی اگر قبل از آن باشد شارع می‌تواند مجتهد را با بیانی آگاه کند و آن اینکه شما برای رسیدن به واقع حق نداری از غیر کتاب و سنت برسی.
جولایی‌فر تصریح کرد: اخباری‌ها با اینکه عقل را تعطیل می‌کنند در مقام اثبات از عقل بهره می‌برند. مثلا یکی از ادله آن‌ها امکان توسعه مناط از عقل است یعنی عقل به مناط میرسد ولی ممکن است شارع چیز دیگری را هم در نظر دارد؛ مثلا عقل می‌گوید ظلم، قبیح است و چون قبیح است حرام است ولی ممکن است شارع برای حرمت ظلم، قید دیگری هم در نظر گرفته باشد. پاسخ ما به اینها آن است که وقتی عقل به حکم قطعی مانند قبح خیانت رسید دیگر احتمال خلافی وجود ندارد که شارع حرمت ظلم را با دلیل دیگری پذیرفته باشد.
تاکید روایات بر حجیت عقل
وی اضافه کرد: دلیل دیگری که می‌گویند این است که مثلا عقل در جایی به وجوب یا حرمت چیزی حکم می‌دهد ولی شارع حکمی در آن ندارد؛ در پاسخ به این دلیل هم ما به چند روایت استناد می‌کنیم از جمله سخنان پیامبر(ص) در خطبه حجةالوداع که بیانگر اعلام حلال و حرام چیزهایی هستند حال چگونه عقل به حرمت و وجوب چیزی حکم بکند حال آن که شارع نسبت به آن بیانی نداشته باشد؟ البته اخباریون معتقدند در این موارد حجتی باید در میان باشد و آن هم فقط معصوم(ع) است که باز ما معتقدیم روایات متعدد وجود دارد که خود اهل بیت(ع) بر حجیت عقل تاکید کرده‌اند.
نقدی بر برخی سخنان
در ادامه حسام الدین مومنی به عنوان ناقد، گفت: ساختار مقاله ایشان به لحاظ ادبی و محتوایی ساختار خوبی دارد و مقدمه و ورود خوبی هم به بحث شده و مقاله مستحکمی است گرچه نقدهایی هم بر آن وارد است؛ از جمله اینکه عنوان مقاله تناسب چندانی با محتوا ندارد و گویی صرفا مبتنی بر نگاه استاد سبحانی است.
وی افزود: در جایی از مطلب ایشان به چرایی و تحلیل عقل‌ستیزی اخباریون اشاره شده است، وقتی تحلیل قرار است انجام شود یعنی ما دنبال کشف ملزومات و پیش‌فرض‌های یک نظریه هستیم و بنده کمتر در مطالب شما تحلیل دیدم همچنین وقتی سخن از چرایی مطرح است متوجه نشدم که مرادشان چیست؟ آیا به نقد یا تحلیل و یا تبیین بازگشت دارد.
مؤمنی بیان کرد: ایشان در بخش دیگری از سخنانشان به جای نقد افراد شاخص جریان اخباریون به نقد اصولیونی چون شیخ انصاری و مرحوم نائینی و … پرداخته است. من نمی‌گویم این دو نباید نقد شوند ولی اصل بر این است که دیدگاه استرآبادی و حرعاملی و بحرانی و … نقد شود و در گام دوم به نقد دیدگاه این افراد بپردازید.
