به گزارش اداره روابط عمومی و اطلاع رسانی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، چهارمین کرسی ترویجی از سلسله جلسات بیانیه گام دوم و پیوند حوزه‌های طبیعی و انسانی با موضوع «استعداد شناسی سرزمین، هویت زیستی و بوم‌شناسی سیلاب (تجارب اجتماعی – فنی و خاکی – گیاهی جهاد سازندگی)» توسط گروه مطالعات انقلاب اسلامی پژوهشکده فرهنگ و مطالعات اجتماعی پژوهشگاه با همکاری «مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی»، و با مشارکت «اندیشکده اقتصاد سیاسی امنیت و دفاع»، «اندیشکده مطالعات فرهنگ و توسعه دانشگاه امام صادق»، «پژوهشکده مدیریت آب دانشگاه محقق اردبیلی»، «موسسه پژوهشی معماری شیخ بهایی»، و «انجمن علمی سیستم‌های سطوح آبگیر باران ایران» برگزار شد.
در ابتدا، دکتر محمود مهام عضو هیأت علمی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، به ارائۀ بحث پرداخت. وی با تأکید بر پیوند آب و زیست، در مورد استعدادشناسی سرزمین و چالش هویت زیستی گفتگو کرد. به اعتقاد وی فهم اجتماعی به ما کمک می‌کند که نسبت زیست انسانی با زمین کشف شود. آبخوانداری و آبخیزداری به یاری ما می‌آید تا فناوری سازه آبی را برای مدیریت سیل و خشکسالی به کار گیریم.
دو رویکرد در رابطه با نسبت آب و زندگی انسانی می‌توان متصور بود:
۱. رویکرد تقابلی که مداخله ضدبوم‌شناسانه را دنبال می‌کند و عدم پیوند با بافت را پیش‌فرض می‌داند و در آن تقابل سازه با جامعه وجود دارد. در این رویکرد فرهنگ منهای فناوری است.
۲. رویکرد پیوندی که بر مداخله بوم‌شناسانه و تنوع استعداد سرزمینی تأکید دارد. این رویکرد همسویی سازه و جامعه را دنبال می‌کند و پیوستگی فرهنگ و فناوری را مهم می‌داند.
در دهۀ شصت جهاد سازندگی تحقیقات زیادی در رابطه با موضوع سیل انجام داد. از جمله اینکه چگونه می‌توان از سیلابها برای کشاورزی بهره برد؟
دکتر مهام به تحقیق مفصل دکتر سیدآهنگ کوثر اشاره کرد که به صورت مفصل در دهۀ هفتاد به صورت علمی و بر مبنای مطالعات بوم‌شناسانه موضوع سیل را مطالعه کرد و یک طرح مفصل برای استفاده از سیلاب‌های سالیانه در مناطق خشک برای ایجاد فضای سبز و جنگل پیشنهاد کرد. متأسفانه دولت وقت حاضر نشد از این طرح حمایت کامل کند و بنابراین طرح دکتر کوثر در حد کتاب باقی ماند و به مرحله اجرا نرسید.
در پایان دکتر مهام پیشنهادهایی عملیاتی ارائه داد:
محوریت مطالعات بوم‌شناسی برای حفاظت از همسویی فرهنگ و فناوری
مستندسازی، روزآمدسازی و ترویج تجارب نهادی دانش و فناوری‌های بومی
تناسب‌سازی هویت زیستی با استعداد سرزمینی
آینده‌نگری ویژگی‌های سرزمینی برای حفاظت از آینده هویت زیستی
تعریف مأموریت و سازوکار جدید برای نهادهای جهادی و طراحی پیشرفت و آبادانی بر اساس تجارب جهاد سازندگی
اتخاذ رویکرد انتقادی در مطالعات آبشناسی بر پایه همبستِ فرهنگ‌زیست‌بوم‌فناوری
ارتقاء جایگاه نهادی زمین‌شناسی از زیرحوزه به فراحوزه و فرابخش نهادی
رودخانه‌شناسی و مطالعه اکوسیستم رودخانه‌ای به صورت میان‌رشته‌ای و فرارشته‌ای. توجه به رودخانه در مطالعات اجتماعی و رفاهی
تحلیل توأمان تغییرات اقلیمی و زمینی بر فرسایش آبی‌خاکی‌گیاهی کشور
بوم‌شناسی سیلاب: آگاهی‌بخشی عمومی و مطالعات اجتماعی تخصصی برای اصلاح فهم اجتماعی سیلاب
نهادسازی علمی با مأموریت مطالعات و تحقیقات ترکیبی و تلفیقی اکولوژیکی(طبیعی و اجتماعی) و بیوفیزیکی آبشناسی اجتماعی و بوم‌شناسی سیلاب در مطالعات آمایش سرزمین و مطالعات اجتماعی در آمایش سرزمین
در ادامه اساتیدی که به صورت حضوری یا مجازی در جلسه حاضر بودند به نقد مطالب مطرح شده پرداختند.
دکتر مهرابی با اظهار خوشوقتی از اینکه حوزه علوم اجتماعی به موضوع آب و خشکسالی وارد شده، تأکید کرد که به عنوان یک استاد مهندس می‌گویم که اصل موضوع، اجتماعی است و رویکرد اجتماعی باید محور قرار گیرد. ایشان تصریح کرد که من از طرح دکتر کوثر در گربایگان بازدید کردم و خیلی خوب بود که جهاد سازندگی تلاش می‌کرد که برای رفع خشکسالی اقدام کند. اما از وقتی وزارت کشاورزی، وزارت جهاد سازندگی را بلعید، این نوع طرح‌ها پیگیری نشد. دکتر مهرابی بر موضوع خانواده تأکید کرد و گفت که تمام تولیدات روستایی و عشایری بر خانواده بنا شده است. نباید بخش خصوصی جایگزین خانواده شود. حتی اگر بخش خصوصی و بانک بخواهد در زمینه تولیدات کشاورزی فعال شود باید به خانواده‌های عشایری و روستایی کمک کند. شیوۀ تولیدات کشاورزی باید درون‌جوش باشد و اعضای خانواده روستایی مستقیم با خاک و آب در ارتباط هستند. محور تولیدات کشاورزی و پرستاری از طبیعت باید کسانی باشند که با طبیعت مأنوس و آمیخته هستند. استاد گروه آموزشی مهندسی مناطق خشک و کوهستانی دانشگاه تهران افزود در ایران تغییر اقلیم رخ نداده بلکه با تغییر آب و هوا مواجه هستیم. تغییر اقلیم یعنی مناطق خشک و نیمه‌خشک تغییر کند. در حالی که این اقلیم تغییر نکرده و آب و هواست که دچار تغییر شده و یک سال بارندگی کمتر است و سال دیگر بارندگی بیشتر است.
این تغییر آب و هواست. نکتۀ دیگری که این استاد دانشگاه بر آن تأکید کرد این است که باید مردم را با طبیعت آشتی داد. اینگونه نیست که مردم اطلاعات نداشته باشند و از طریق اطلاعات دادن بخواهیم آنها را با طبیعت آشنا کنیم. باید ابتدا از خود مردم و روستائیان پرسید که چه کار باید کرد. روستائیان که با خاک و آب مأنوس هستند بیشترین اطلاعات در مورد طبیعت دارند و آنها هستند که می‌توانند از طبیعت نگاهبانی کنند. باید با تفاهم و گفتگو و تبادل اطلاعات با روستائیان و عشایر به نتیجه و راهکار رسید. در پایان دکتر مهرابی تذکر داد که نباید کویر و بیابان را با یکدیگر خلط کرد. بیابان منطقه‌ای است که دچار کم‌آبی شده است. با کویر که منطقه‌ای متفاوت است نباید اشتباه گرفته شود.
دکتر مجتبی پاک‌پرور استادیار مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی و منابع طبیعی فارس و رییس ایستگاه آبخوانداری کوثر ضمن ابراز خوشحالی از اینکه اساتید حوزه‌های مختلف دور هم جمع می‌شوند و در مورد مسأله آب و خشکسالی همفکری می‌کنند، تأکید کرد که برای حل این مسأله نیاز به مشارکت رشته‌های مختلف از جمله اساتید علوم اجتماعی است. رئیس ایستگاه آبخوانداری کوثر به تجربه دکتر کوثر اشاره کرد که بهترین روش سازگاری با طبیعت، پخش سیلاب برای آبیاری است. بدترین روش نیز دست بردن در طبیعت و به هم زدن نظم طبیعت برای آبیاری است. اگر حمایت‌های دولت وجود داشت از این روش آبخوانداری می‌توانست جهانی شود. خلائی که در این زمینه وجود دارد این است که نتوانسته‌ایم این روش را با مردم منطقه همساز کنیم و در این زمینه اساتید علوم اجتماعی می‌تواند در پر کردن خلأ مؤثر باشند. ترغیب مردم و بهره‌برداران برای کمک و سرمایه‌گذاری در این زمینه می‌تواند کمک کند که بدون بودجۀ دولتی این طرح‌ها پیش برود.
دکتر زینب حزباوی عضو هیأت علمی دانشگاه محقق اردبیلی و رییس هسته پژوهشی هیدرولوژی و آبخیزداری پژوهشکده مدیریت آب و عضو انجمن علمی سیستم‌های سطوح آبگیر باران ایران به نقد سخنان دکتر مهام پرداخت. ایشان تأکید کرد که اغلب تصور می‌کنند که عامل سیلاب رودخانه‌ها و بستر عبور آب است. در حالی که یکی از عوامل مهم وقوع سیلاب به خاک بر می‌گردد و با غفلت از مطالعات خاک، نمی‌توانیم از وقوع سیل جلوگیری کنیم. خانم دکتر حزباوی تصریح کرد که برای رسیدن به مدیریت آب و سیلاب به سه مقبولیت و تفاهم نیاز داریم:
مقبولیت مردمی: مردم از جان و دل به این نتیجه برسند که باید از آب محافظت کنند و برای تغییر وضعیت اقدام کنند. با توجه به ملموس شدن مشکل آب، نشانه‌های خواست و اراده مردمی آشکار شده است.
مقبولیت علمی: بر اساس مطالعه و دستاوردهای علمی به موضوع آب بپردازیم. رویکرد مبتنی بر فناوری و مطالعات بومی باید آب را مدیریت کرد.
مقبولیت سازمانی: اداره و مدیریت کشور مبتنی بر ملاحظات مربوط به منابع آب باشد.
ما نیاز به تغییر پارادایم نگرش به آب داریم. در حال حاضر تلاش می‌شود که آب تحت سلطه درآید. در حالی که آب تحت سلطه در نمی‌آید. آب عنصری مقدس است که باید از آن مراقبت کنیم، نه اینکه آن را به سلطه در‌آوریم. باید با یک نگاه جامع به موضوع آب پرداخت. دنیا اکنون برنامه‌های توسعه را با محوریت آب دنبال می‌کند. نمی‌توان برنامه‌ریزی و اجرای پراکنده داشت. نکته دیگر اینکه پخش سیلاب یکی از روش‌های مدیریت آب است. اما روش‌های دیگر هم وجود دارد. مانند جمع‌آوری آب باران که از طریق فناوری‌های جدید بسیار مورد توجه قرار گرفته است.
آقای مهندس اسماعیل رهبر از بنیانگذاران گروه گسترش سیلاب و متخصص فیزیک و فناوری خاک و آب نظرات تخصصی خود را به این جمع علمی ارائه داد. به نظر ایشان در این چهار دهه، تلاش‌های زیادی صورت گرفت تا از منابع آبی حفاظت شود، اما متأسفانه به دلیل برخی بی‌سلیقگی‌هایی این تلاش‌ها فرجام مطلوب نیافت. آرزوی دکتر کوثر و بسیاری از دلسوزان این بود که در این کشور قطره‌ای آب هدر نرود. اما امروز میلیونها متر مکعب به هدر می‌رود و این غم‌انگیز است. مردم این سرزمین فرهنگ آبیاری دارند و مردم قواعد سازگاری با آب را خوب بلدند. نیازی نیست به مردم یاد بدهیم که چطور آب را درست مصرف کنند. من در مطالعات خودم دیدم که روستائیان چطور با تکیه به فناوری‌های بومی وحشی‌ترین رودخانه‌ها را رام می‌کنند و از آب به خوبی استفاده کنند. اگر ما خبر نداریم به دلیل ناآگاهی ماست و باید این توانایی‌های روستائیان معرفی شود. مهندس رهبر تأکید کرد که در ابداع واژه‌های جدید به‌خصوص اگر بدون تعریف باشد کمی محتاط باشیم. این کار، ارتباط میان افراد را مشکل می‌کند. نکته دیگر اینکه به یادداشت مهم آقای دکتر کوثر در اوایل دهه شصت مراجعه کنیم که نام آن «آب: جنگ‌افزاری دوحرفی» است. در آن زمان ایشان پیشبینی کرد که در آینده آب به عنوان یک سلاح جنگی مورد استفاده قرار می‌گیرد. مطلب دیگر اینکه پیش از جهاد سازندگی، محققان انقلابی و جهادی وزارت کشاورزی بودند که مطالعه در مورد مهار سیلاب را آغاز کردند. انصاف این است که آنها را از یاد نبریم. نکته پایانی اینکه باید اعتماد مردم را جلب کرد. مردم خوب می‌فهمند و اگر اعتماد آنها جلب شود به خوبی ارتباط برقرار می‌کنند.
