ایمان آوری آگاهانه گناهکاران در قیامت و نجات آنها
نوشتاری از حجت الاسلام دکتر حسین عشاقی عضو هیات علمی گروه فلسفه پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی
«إِنَّما یَسْتَجیبُ الَّذینَ یَسْمَعُونَ وَ الْمَوْتى یَبْعَثُهُمُ اللَّهُ ثُمَّ إِلَیْهِ یُرْجَعُون» (۳۶ انعام).
تنها کسانى (دعوت تو را) مىپذیرند که می‌شنوند؛ و مردگان را خدا بر خواهد انگیخت سپس به سوى او باز گردانیده مىشوند.
از آیاتی که دلالت دارد بر این که همه گناهکاران حتى کفار و منافقان در روز قیامت بعد از گرفتاری به عذاب درخور، توبه کرده و آگاهانه ایمان می‌آورند و از درد و رنج عذاب جهنم رهائی یافته و در نهایت با فنای فی الله به نعمت بی‌کران الهی نائل می‌شوند آیه فوق الذکر است.
توضیح این که در ابتدای این آیه خداوند با «انّما»، که دال بر حصر است، بیان می‌کند کسانی که دعوت تو را می‌پذیرند فقط کسانی هستند که گوش‌شان می‌شنود؛ روشن است که شنوائی در اینجا شنوائی ظاهری که با گوش معمولی صداها را می‌شنود نیست زیرا قریب به اتفاق مردم از شنوائی ظاهری برخوردارند ولی با این حال، خدا اکثر مردم را گرفتار کری می‌داند «أَمْ تَحْسَبُ أَنَّ أَکْثَرَهُمْ یَسْمَعُونَ أَوْ یَعْقِلُونَ إِنْ هُمْ إِلاَّ کَالْأَنْعامِ بَلْ هُمْ أَضَلُّ سَبیلاً» (۴۴ فرقان)؛ پس این شنوائی، شنوائی ظاهری نیست؛ بلکه مراد شنوائی معنوی است که با آن درک حقائق معنوی می‌شود؛ و روشن است شنوائی معنوی مستند به حیات معنوی است؛ چون حیات است که مایه هر نوع آگاهی است و شنوائی معنوی باید مستند به حیات معنوی باشد؛ پس مفاد آیه مورد بحث این است که تنها کسانی دعوت پیامبر را می‌پذیرند که گوش فهم‌شان حقائق معنوی را بشنود؛ تا بتوانند درک درستی از دعوت پیامبر داشته باشند؛ اما سایر افراد جامعه که از حیات معنوی محرومند، مرده و ناشنوا هستند.
و از اینجا روشن می‌شود که در جمله «الْمَوْتى یَبْعَثُهُمُ اللَّهُ» مراد از «الموتى» مردگانی هستند که از حیات معنوی محروم‌اند؛ و مراد از بعث آنها هم بعثی است که این مردگان محروم از حیات معنوی را به چنین حیات معنوی می‌رساند نه این که مراد بعث از قبور ظاهری باشد؛ زیرا بعث از قبور ظاهری مربوط به همه است چه مؤمن و چه کافر؛ ولی ظاهر این آیه این است چنین بعثی به مردگان محروم از حیات معنوی اختصاص دارد نه به همه.
پس معنی جمله «الْمَوْتى یَبْعَثُهُمُ اللَّهُ» این است که خداوند مردگان محروم از حیات معنوی را به حیات معنوی، مبعوث می‌کند؛ یعنی خداوند به مقتضای اسم «مُصلح» (کفعمی، المصباح ص ۳۵۷). که بر اساس آن خداوند اولین و آخرین را صالح می‌سازد (باسمک الذی یصلح به الأولون و الآخرون) شرایط زنده شدن به حیات معنوی را برایشان در سایر عوالم فراهم می‌سازد تا دعوت پیامبر را بتوانند بشنوند و درک کنند؛ و با ایمان آگاهانه و توبه حقیقی مؤمن گشته و از نعمت بی‌کران خداوند بهره‌مند شود و نهایتا با فنای انانیت‌شان در حضرت حق به‌تبع فنای حقیقت محمدیه به رجوع الی الله نائل گردند «ثُمَّ إِلَیْهِ یُرْجَعُون».
از مهم‌ترین این شرایط، مسئله عذاب آنها است؛ که خود بزرگترین عامل بیداری و راه یابی آنها به حیات معنوی است لذا خداوند در مورد جهنم‌یان می‌فرماید : «وَ أَمَّا الَّذینَ فَسَقُوا فَمَأْواهُمُ النَّارُ کُلَّما أَرادُوا أَنْ یَخْرُجُوا مِنْها أُعیدُوا فیها وَ قیلَ لَهُمْ ذُوقُوا عَذابَ النَّارِ الَّذی کُنْتُمْ بِهِ تُکَذِّبُونَ- وَ لَنُذیقَنَّهُمْ مِنَ الْعَذابِ الْأَدْنى دُونَ الْعَذابِ الْأَکْبَرِ لَعَلَّهُمْ یَرْجِعُونَ» (۲۰ و ۲۱ سجده) که بخوبی تعبیر «لَعَلَّهُمْ یَرْجِعُونَ» در آخر این دو آیه روشن می‌کند که عذاب اهل جهنم برای برگشت آنها از راه خطائی است که در دنیا داشته‌اند و اینک همراه خود به آخرت آورده‌اند.
و از شرایط دیگر رسیدن به این بعث معنوی، مسئله جلسات مناظراتی است که خداوند در آخرت برای درک درست حقائق توسط اهل جهنم بپا می‌کند تا آنها حقانیت حق را آگاهانه بفهمند «وَ یَوْمَ یُنادیهِمْ فَیَقُولُ أَیْنَ شُرَکائِیَ الَّذینَ کُنْتُمْ تَزْعُمُونَ- وَ نَزَعْنا مِنْ کُلِّ أُمَّهٍ شَهیداً فَقُلْنا هاتُوا بُرْهانَکُمْ فَعَلِمُوا أَنَّ الْحَقَّ لِلَّهِ وَ ضَلَّ عَنْهُمْ ما کانُوا یَفْتَرُون» (۷۴ و ۷۵ قصص). و شرایط دیگری که بیانش مجال واسع می‌خواهد؛ بنابراین همه اهل دوزخ با چنین بعثی به حیات معنوی خواهند رسید و در آنجا است که دعوت پیامبر را با گوش زنده به حیات معنوی شنیده و می‌فمهند و ایمان می‌آورند و نجات می‌یابند و همراه قافله حقیقت محمدیه و با فنای آنحضرت در حضرت حق مخاطب به خطاب «فَادْخُلی فی عِبادی- وَ ادْخُلی جَنَّتی» شده و به جنت ذات نائل می‌شوند؛ لذا در آخر همین آیه مورد بحث می‌گوید «ثُمَّ إِلَیْهِ یُرْجَعُون».
