بررسی انتقادی طبیعتگرایی روششناختی ضعیف
نوشتاری از حجتالاسلام و المسلمین حمیدرضا شاکرین مدیر گروه منطق فهم دین پژوهشگاه
پیشتر گفته آمد که طبیعتگرایی روششناختی به دو گونه ضعیف و قوی تقسیمپذیر است. طرفداران طبیعتگرایی علمی ضعیف برآنند که این رویکرد تنها یک ضابطه روششناختی و نظم دهنده برای پیگیری درست علم است؛ نه ابزار و معیاری برای تشخیص و تعیین آنچه هست و آنچه نیست. به عبارت دیگر رویکرد فوق تنها یک تعلیق (epoché) یا فرض موقت از عدم خدا و در مقابل تاکید بر حاکمیت قانون در طبیعت است. ( Ruse, 2008, P. 257.) بنابراین ديدگاه فوق اين امكـان را رد نمي كند كه چه بسا فلسفه يا الهيات درحوزه يا موضوع خاصي همچون برخی از مسـائل كيهانشناختي، مسئلة ذهن و بدن، و … سخني براي گفتن داشـته باشـند. یوگنی سـكات رئيس اجرايي مركز ملي آموزش علم آمريكـا، در این باره معتقد است که: «علـم نـه نافی ماوراءالطبيعـه و منكـر آن است و نه با آن سر ستیز دارد؛ بلکه تنها به دلايل روششناختي از آن چشم پوشی ميکند.» ( Scott, 1993, no. 2) از نظر او علم بنابر تعريف نبايد به تبيينهاي فراطبيعي توجـه كنـد و در عمل نيز چنان ميكند كه گويي فراطبيعتي نیست. (ibid) مهمترین توجیهی برای طبیعتگرایی روششناختی ضعیف ارائه شده عبارت است از : (۱) زمینه مشارکت حداکثری. (See: Ruse,2001, p. 365)؛ (۲) انضباط علمی، جلوگیری از اختلاط علم و غیرعلم.
نقد
طبیعتگرایی روششناختی ضعیف اگرچه از غالب اشکالات طبیعتگرایی روششناختی قوی مصون است، اما با اشکالات دیگری مواجه است از جمله:
الف. حصر روششناختی و محدودیت مشارکت
توجیه مایکل روس مبنی بر اینکه طبیعتگرایی روششناختی به دلیل خنثی بودن متافیزیکی و ارزشی- اخلاقی زمینهساز مشارکت هرچه بیشتر جهانیان با عقاید و باورهای متفاوت، در فعالیت علمی است (See: Ruse, 2001, p. 365) نه تنها محل مناقشه است، زیرا: (۱) بنابر عدم حصر روششناختی نیز منطقا هر کسی با هرگونه جهان بینی میتواند به فعالیت علمی بپردازد. (۲) چه بسا حصر روششناختی به محدودیت مشارکت علمی نیز بیانجامد؛ زیرا موجب کاهش انگیزه آن دسته از فعالان علمی است که معتقد به اهمیت تبیینهای فراطبیعیاند. بویژه اگر این گروه احساس کنند که حصر روششناختی جهت دهنده علم به سوی نگاه مادی به عالم و بیاعتنایی به معارف دینی بوده یا به معارضه با آنها بیانجامد.
ب. ناوابستگی انضباط علمی به حصر روششناختی
نظمدهندگی و انضباط علمی لزوما مبتنی بر حصر روششناختی نیست. برعکس حصر طبیعتگرایانه اشکالاتی در پی دارد از جمله: (۱) مانع بهرهگیری از منابع معرفتی فراتجربی و محدودیت به لحاظ منبع معرفت است؛ (۲) مانع فراروی از سطح تبیین طبیعی به سطوح فراتر و محدودسازی فعالیتهای علمی در گستره امکان تبیین طبیعی محض است؛ (۳) زمینهساز ناهماهنگیهای احتمالی تبیینهای طبیعی و فراطبیعی است. بنابراین انضباط علمی درگرو تبیین منطق تعاملی منابع، ابزارها، روشها و سطوح معرفتی و تبیینی و منطق حل تعارض است.
منابع
- Ruse, Michael (2001). Methodological Naturalism under In R. Penoock (Ed.), Intelligent Design Creationism and Its Critics, (pp. 363-386). London, England: A Bradford Book.
- Ruse, Michael. (2008). Charles Darwin. Charles Darwin: Blackwell Pub.
- Scott, Eugenie (1993), “Darwin Prosecuted: Review of Johnson’s Darwin on Trial”, Creation/ Evolution, vol. 13, no. 2.