به گزارش اداره روابط عمومی و اطلاع‌رسانی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، همزمان با دومين نمایشگاه مجازی کتاب تهران، گروه ادبیات اندیشه پژوهشگاه فرهنگ و انديشه اسلامي با همکاری خانه کتاب و ادبیات ایران، سلسله نشست‌های را برگزار کرد؛ پنجمین نشست با موضوع «فرصت‌ها و ظرفیت‌های تقریظ نویسی در ادبیات روایی انقلاب اسلامی» با حضور دکتر محمدرضا سنگری، دکتر محسن پرویز و دکتر احمد شاکری، روز یکشنبه مورخ ۱۰ بهمن‌ماه جاری به صورت حضوری و مجازی تحت نرم افزار ادوبی کانکت برگزار شد.
در ابتدای جلسه دکتر سنگری، مدیر گروه ادبیات اندیشه پژوهشگاه، با بیان این مطلب که همه ما شاهد تاثیرگذاری تقریظ در عرصه‌های چندگانه، تألیف، مؤلف، ناشر، فضای اجتماعی حتی در فضای مؤسسات دولتی هستیم، اشارهای به پیشینه واژه تقریظ در ادبیات در جهان و ایران و سنت تقریظ نویسی در بین علما داشتند.
وی در ادامه نه ویژگی برای تقریظ بیان نمودند:
۱.نقریظ بر پیشانی کتاب نوشته می‌شده است.
۲.تقریظ در دوران حیات نویسنده نوشته می شده است.
۳.تقریظ پیش از چاپ کتاب نوشته می‌شده است.
۴.تقریظ نوعی تایید و پشتوانه برای نویسنده بود نوعی اعتبار بخشی به اثر بود
- تقریظ نویس، موقعیت علمی و اجتماعی در جامعه داشته است.
۶.تقریظ نویس به مقوله و محتوای کتاب آشنا بود مثلا اگر شعر بود به حوزه شعر آشنا بود
- تقریظ معمولا کوتاه نوشته می‌شده است؛ و در ابتدایی یک کتاب چند تقریظ نوشته می‌شده است.
- تقریظ به درخواست نویسنده صورت می‌گرفت است.
- تقریظ‌ها به تلویح، گاه نقد داشتند، مثلا نویسنده تقریظ در انتها می‌گفت امیدوارم در آینده شاهد آثار بهتر باشیم. یا این جمله که کاش به این نکته هم پرداخته می‌شد.
دکتر سنگری، رئیس اندیشکده پایداری، در ادامه با بیان اینکه در تقریظ‌های مقام معظم رهبری انگیره‌های اصلی را می‌توان در شش نکته خلاصه کرد اشارهای به این ویژ‌گی‌ها داشتند.
۱.پاسداشت حماسه انقلاب اسلامی و دفاع مقدس؛
۲.تشویق و تحریض نویسندگان؛
۳.نگاهبانی و حفظ ارزشها و جلوگیری از تحریف و واژگونه نگاری؛
۴.تشویق مردم به مطالعه است؛
۵.تشویق به نگاشتن در موضوعی که این کتاب نوشته شده بود؛
۶.توجه دادن مسئولان به پاسداشت این نوع آثار و نویسندگان است.
دکتر محسن پرویز با اشاره به اینکه در بعضی از کشورهای غربی چاپ اول کتاب با تیراژ بسیار اندک انجام میشود و بعد توسط صاحبنظران بررسی و معرفی میشود و اگر اثر برجسته اعلام شود و نکات مثبت در خصوص آن نوشته شود، ناشر در چاپهای بعدی روی آن سرمایه گذاری می‌کند، بیان نمودند در کشور ما هم خوب است نظر کارشناسان درخصوص کتاب‌ها بیان شود و باتوجه به نظر کارشناسان خوانندگان باتوجه به تعداد زیاد آثار تولیدی به آثار رجوع کنند و شاید به بهبود وضعیت کتاب خوانی هم کمک کند.
دکتر پرویز با اشاره به اینکه تقریظ مقام معظم رهبری بر روی آثار فوائد بسیاری دارد که جناب سنگری موارد مثبت آن را فرمودند، بیان نمودند ظرایفی در ماجرای تقریظ نویسی می‌باشد که باید مسولان امر به آن توجه داشته باشند. البته تقریظ‌های که منتشر میشود ظرفیت بالایی برای نویسنده و ناشر فراهم می‌کند.
نویسندگانی هستند که بعد از تقریظ رهبری بر روی کتابشان در جامعه ادبی جایگاه مناسب‌تری پیدا می‌کنند. از طرف گلایه بعضی نویسندگان را داریم که چرا کتاب ما توسط رهبری خوانده نشده است، یا تقریظ نوشته شده نشر پیدا نکرده است.
گرایش نویسندگان و ناشران را به سمت اینکه اثرشان توسط رهبری مورد عنایت قرار گیرد شاهد هستیم. بهتر از مسیر کارشناسی آثار خدمت رهبری ارائه شود و از این حالت خارج شود.
از بین نکاتی که می‌توان برای تقریظ نویسی توسط رهبری و یا افرادی که تاثیر اجتماعی دارند بیان نمود کمک به ترویج کتاب خوانی است، گذشته از اینکه بر تیراژ کتاب تاثیر دارد و فواید مادی و معنوی برای نویسنده و ناشر دارد، مخاطبان با یک کتاب مناسب آشنا می شوند و رونق کتابخوانی حاصل میشود.
شاکری عضو هئیت علمی گروه ادبیات اندیشه، در ابتدا صحبت خود بیان نمودند که هفت رکن برای تقریظ قابل بررسی است:
چه اثری تقریظ شده است؟
چه قالبی تقریظ شده است؟
چه گونه (ژانر)ی تقریظ شده است؟
از چه جهتی اثر تایید میشود؟
اثر تقریظ شده برای چه جهتی معرفی میشود؟
اثر برای چه کسی معرفی میشود؟
چه زمانی تقریظ منتشر میشود؟
وی در ادامه با اشاره به اینکه تقریظ تکه‌ای از پازل منظومه فکری- فرهنگی مقام معظم رهبری است؛ بیان نمود: تقریظ‌ها بدون لحاظ دیگر قطعات و تکه‌های پازل فکری و فرهنگی ایشان مجمل بوده و به صورت کامل فهم نخواهد شد. به‌نظر می‌رسد مجموعه اموری قطعات این پازل را شکل می‌دهند.
وی گفت سئوالی که باید از مدیران فرهنگی پرسید این است که چرا تقریظ‌ها مورد اقبال قرار گرفته و تاثیر دارد اما به دیگر کنش‌ها اعم از سخنان و نوشته‌های ایشان دربارة کتاب بالنسبه کمتر توجه شده است. ظرفیت هر یک از اطراف منظومه فکری مقام معظم رهبری چیست؟
شاکری ادامه داد می‌توان همچنین در ترتیبی نزولی از مبادی فکری تا زمینه‌های انتخاب و توصیف و تقریظ کتابی خاص، مدارجی را از منظرگاه مقام معظم رهبری ترسیم کرد. همچنان که تقریظ‌ها نتیجه مقیداتی هستند که لحاظ آن‌ها و تأمل در آن‌ها حیطه معنی یافتگی و الزامات آن را تعیین خواهد کرد.
با لحاظ کلیت آثار روایی موجود و تولید شده در هر سال و مقایسه آن با آثاری که به دست ایشان رسیده، توسط معظم‌له مطالعه شده، سپس تقریظ بر آن‌ها نوشته شده و در نهایت تقریظ‌ها منتشر شده است؛ می‌توان حدود و نسبت تقریظ‌ها را با کلیت ادبیات روایی و ادبیات مستندنگار دفاع مقدس به دست آورد. این به‌خصوص از آن جهت مهم است که در برخی تقریظ‌ها اوصاف مقایسه‌ای به‌صورت بهترین یا بهتر به‌کار می‌رود و همگی با توجه به چنین درخت‌واره‌ای قابل تفسیر و تفصیل‌اند.
ایشان با طرح این سوال که آیا تقریظ قضاوت‌گر است یا توصیه‌گر؟ بیان نمود تقریظ‌ها نوعاً به برجستگی‌های اثر اشاره کرده و آن را آشکار ساخته و در نتیجه توجه‌ها را به مطالعه و تقدیر و تکریم از نویسنده اثر جلب می‌کنند. این نکته نیز مفروض است که فرد تقریظ کننده یا بر تمامی آنچه مطالعه کرده تقریظ ننوشته یا تمامی آنچه بر آن‌ها تقریظ نوشته است را منتشر نمی‌کند. بنابراین نوشتن تقریظ یا انتشار تقریظ‌ها ناظر بر «گزینش»ی از میان آنچه مطالعه شده است می‌باشد. اما تفاوتی میان منطق تقریظ با منطق بیرونی آن، آنچنان که از آن کارکرد گرفته میشود وجود دارد. زیرا در منطق تقریظ محدوده آثار مطالعه شده‌ای که از میان آن‌ها یک یا چند اثر تقریظ می‌شوند مشخص و کوچک بوده و جامع نیست. بنابراین دلالت بر انتخاب اثر خوب‌تر دارد نه خوب‌ترین. اما برخی کارکرد گیری‌ها حاکی از آن است که متعلق تقریظ بهترین اثر در میان اقران و آثار مشابه در این زمینه است.
شاکری با طرح این مطلب که آیا تقریظنویسی را باید از باب تفضّل بررسی کرد یا از باب عدل؟ زیرا بر اساس عدل هر اثری که شایسته است باید در جایگاه واقعی خود نشانده شود. بیان نمود اما آثاری که تقریظ بر آن‌ها نوشته شده است بعضاً در قضاوت‌های کارشناسی و تخصصی و جشنواره‌های ادبی جایگاه عالی را از آنِ خود نکرده‌اند و بعضا آثاری که تقریظ نشده‌اند رتبه‌های برتر را کسب نموده‌اند. به‌نظر می‌رسد تقریظ نوعی تفضل است. تقریظ کننده در مقام قضاوت گزینش بهترین نیست. بنابراین لازم نیست چرخه علمی که از احصاء تمامی کتاب‌ها آغاز شده و به قضاوت و مقایسه میان آن‌ها می‌انجامد در آن طی شود.
همچنین می‌توان دو ساحت پسینی و پیشینی را در موضوع تقریظ در نظر گرفت. در ساحت پسینی نقش و تاثیر تقریظ بر حوزه ادبیات روایی یعنی مطالعه امر موجود مورد بررسی قرار می‌گیرد. اما در ساحت پیشینی: صورت بندی بایسته و شایسته نقش تقریظ‌ها بر حوزه ادبیات روایی. آنچه باید باشد یا شایسته است محقق شود.
وی ادامه داد همان‌طور که گفته شد تقریظ به معنای گزینشی در دایره آثار مطالعه شده است. آثار مطالعه شده دایره محدودتری از میان آثار واصل شده است. سخن در این است که چه آثاری به دست تقریظ کننده می‌رسد؟ مجاری ارسال و دریافت آثار چیست؟ زیرا بدیهی است که یک مرحله از فرآیند مطالعه انتخاب کتاب برای مطالعه پیش از آگاهی از محتویات آن است.
شاکری ادامه داد تقریظ از آن جهت که ناظر بر اوصاف ارزش سنجی اثر است از دو جهت قابل بررسی است. نخست نفس ملاک‌های ارزیابی اینکه این ملاکها از چه خصوصیاتی و کیفیتی برخوردارند. طبیعی است انواع و گونه‌ها هر یک ملاک‌های عام و اختصاصی خواهند داشت. به‌عنوان مثال ملاکها در ارزش‌سنجی خاطره با ملاکها در ارزش سنجی داستان مخیل برابر نیست. مراد از جامعیت مجموعه‌ای از ملاکها است که قضاوت نهایی دربارة یک اثر به‌واسطه برآیندگیری این ملاکها صورت می‌گیرد. این ملاکها نیز به دو بخش محتوایی و فرمی قابل تفکیک‌اند. نوعا تقریظ‌هایی که صورت گرفته و منتشر شده است ناظر بر بحث‌های محتوایی‌اند. و این رویکرد کاملاً در تقریظ‌ها غلبه دارد. می‌توان برخی گزاره‌های ناظر بر فرم و ساختار روایی را نیز مورد مطالعه قرار داد.
شاکری گفت این نکته نیز قابل تحقیق است که از میان آثار تقریظی کدام یک در جشنواره‌های انتخاب کتاب‌های خاطره‌نگار یا مستندنگار برگزیده شده‌اند. این نشان می‌دهد آیا کتاب‌های تقریظ شده از منظر اهالی نظر نیز جزء آثار برجسته قلمداد شده‌اند.
شاکری با اشاره به این مطلب که لازم است میان کارکرد یعنی آنچه نویسنده تقریظ مدنظر قرار داده است و کاربرد آن یعنی آنچه مخاطب بدان توجه می‌کند یا کارگزاران بدان اهمیت می‌دهند تفاوت قائل شد. بیان نمود به‌نظر می‌رسد اهم کارکردهای تقریظ، جنبة ترویجی، حمایتی، تشویقی است. به همین دلیل، در اکثر موارد نقاط ضعف اثر در تقریظ بیان نمی‌شوند. تقریظ کوتاه و مختصر است و بنابر تفصیل و اطناب ندارد. تقریظ برای مخاطب عام نوشته میشود و از اصطلاحات فنی پرهیز می‌کند. فهم مخاطب از تقریظ نیازمند مبانی خاص هنری و ادبی نیست و هر مخاطبی ولو آشنای با ادبیات نباشد نیز می‌تواند از آن تصوری داشته باشد. تقریظ به معنای تأیید مطلق نیست. به معنای بدون نقص انگاشتن موضوع نیست. بلکه به معنای تأیید ضمنی است. توضیح آنکه نوعاً در حوزه کاربرد گزینی از تقریظ‌ها، آثاری که بر آن‌ها تقریظ نوشته شده به‌خصوص آثاری که نقدی نیز همراه ندارند، به‌عنوان نمونه‌های بی‌نقص قلمداد می‌شوند. یا حتی به‌عنوان نمونه‌های کم نقص قلمداد می‌شوند.
شاکری گفت یکی از نکات با اهمیت در مواجهه با تقریظ‌ها این است که نویسنده تقریظ آیا در مقام بیان تمامی نکات بوده است؟ به‌نظر می‌رسد که اینگونه نیست. نویسنده تقریظ در غرضی که در نظر دارد در مقام بیان نکات منفی اثر نیست. بنابراین نمی‌توان از تقریظ این نتیجه را گرفت که اثر در غیر از جهاتی که مورد ستایش قرار گرفته است مورد تأیید است.
وی با اشاره به این مطلب که از یک حیث می‌توان متعلق تقریظ را متنوع دانست؛ تقریظ حال و وصف چه چیزی را بیان می‌کند؟ صورت‌هایی برای این موضوع مفروض است.
موضوع: اوصافی که برای اشخاص و وقایع یا کلیت دفاع مقدس به‌عنوان نمونه بیان شده است. یعنی اشاره به نفس الامر فارغ از چگونگی روایت؛
راوی: اوصافی مربوط به راوی و گوینده و نقل کننده واقعه است؛
نویسنده: اوصافی مربوط به نویسندگانی که کار تنظیم و تدوین روایت راوی را بر عهده دارند؛
ناشر: اوصافی در ارتباط با مجموعه تدارک کننده آماده سازی و نشر اثر؛
مجموعه فرهنگی: یا دفاتری که اقدام به کار تخصصی در جمع آوری خاطرات می‌کنند؛
کتاب: یا روایت. اوصافی درباره شیوه روایت فارغ از نویسنده؛
جریان ادبی: اوصافی دربارة کلیت جریان سازانه و بایدها و نبایدها و هست‌ها و نیست‌های آن به‌خصوص در جریان ادبیات متعهد.
شاکری بیان نمود تقریظ یک بخش توصیفی و یک بخش رهنمودی و تجویزی دارد؛ و به چند نمونه اشاره نمود:
تولید آثار مفصل از مختصر: لزوم و ضرورت تفصیل اثر به معنای تولید آثار بلند از آثار کوتاه؛
تولید آثار مختصر متعدد از مفصل: ضرورت تبدیل یک اثر مفصل به چند اثر کوتاه و در دسترس برای مخاطب؛
تولید آثار سینمایی و نمایشی و تلویزیونی از منابع مکتوب؛
ترجمه آثار به زبان‌های دیگر.
شاکری در ادامه با اشاره به این مطلب که در بحث پیشاتقریظ باید به این نکته توجه داشته که از چه زمانی و تحت چه اهداف و ضرورت‌هایی تقریظ‌های مقام معظم رهبری منتشر شده است؛ به دلایل توجیه کننده این ضرورت‌ها اشاره کرد:
یکی از دلایل انتشار تقریظ، ناکارآمدی سازوکارهای تبلیغاتی است. بدین نحو که ساختار مناسبی برای تبلیغ آثار مفید وجود نداشته است. یا سازوکارها وجود داشته‌اند اما جامعیت لازم را در معرفی همه آثار نداشته‌اند. یکی از امور ضرورت بخش انحراف از معیارهای اصیل در برگزیدن آثار بوده است بدین معنی که تقریظ‌ها در صدد اصلاح این معیارها برآمده‌اند. نکته احتمالی دیگر، ترویج روش تقریظنویسی و شیوع آن در میان اهالی سیاست و چهره‌های شناخته شده در کمک به کتابخوانی است.
وی با طرح این پرسش که انتظارات جامعه ادبی از تقریظ چیست؟ و آیا فضای ادبی ظرفیت‌های تقریظ را درک کرده و آن را در جایگاه خودش قرار داده است؟ بیان نمود بخشی از فضای ادبی کشور و خاصه برخی مدیران ادبی تقریظ را از جایگاه خودش خارج کرده‌اند و کارکردهایی غیر از آنچه برای آن طراحی شده است در نظر گرفته‌اند. سئوال این است که آیا جامعه ادبی توانسته است با واکاوی و مناط‌گیری از انتخاب‌ها و توضیح و مستندسازی دلایل نظام تقریظ را تبیین کند.
شاکری در انتهای صحبت خود با بیان اینکه مواجهه با تقریظ‌های مقام معظم رهبری از سوی برخی مسئولان حوزه ادبیات در طول این سال‌ها با آسیب‌هایی همراه بوده است اهم آن‌ها را برشمرد:
۱.توجه به تقریظ و اهمال‌کاری نسبت به تحلیل؛
۲.سوگیری صرفاً تبلیغی و جهت‌دهی تبلیغی به مقوله تقریظ؛
۳.عدم ورود تقریظ به‌عنوان مسئله‌ای قابل پژوهش به محیط‌های دانشگاهی؛
۴.ایجاد رقابت بین نویسندگان و ناشران برای گرفتن تقریظ؛
۵.انحصار تقریظ‌های منتشر شده به چند ناشر و عدم شفافیت نحوه معرفی آثار؛
۶.مواجهه با تقریظ به مثابه مصداق داوری‌شده و بهینه در میان آثار؛
۷.عدم تنقیح مناط تقریظ‌ها؛
۸.عدم ورود منتقدانه به آثار تقریظ‌شده؛
۹.فقدان نگاه جامع و همه سویه به منظومه فکری مقام معظم رهبری و پازل‌های مختلف آن؛
۱۰.شرطی‌کردن مخاطبان نسبت به تقریظ‌ها و انتظار برای مورد بعدی؛
۱۱.عدم ورود مبانی و معاییر تقریظ در نقد ادبی؛
۱۲.توجه به مصداق و غفلت از معیارها و مبانی؛
۱۳.تلقی برخی مدیران دربارة جایگزینی موارد تقریظ‌دار به جای سازوکار داوری و سنجش ادبی.
دکتر سنگری، نویسنده و پژوهشگر حوزه ادبیات داستانی، در بخش دوم صحبت خود با اشاره به اینکه آفاتی در خصوص تقریظنویسی را شاهد هستیم که باید به آن توجه داشت بیان نمودند:
تقریظ بر یک اثر نویسنده، نفی دیگر نویسندگان نیست.
تقریظ بر یک اثر تایید همه آثار آن نویسنده نمی‌باشد، و یا تایید کامل اثر فوق نیست و تصور شود که اثر مطلقاً مورد پذیرش است، برخی از آثار تقریظ شده بیا نقد جدی از نظرگاه فنی، زبانی، علمی و استاد دهی بپذیرند.
آیا از کتاب منتشره فقط همین آثار مورد پذیرش است، یا این آثار به دفتر رهبری رسیده و توسط ایشان دیده شده است.
نکته مهم بعدی، توهمی است که برای بعضی از ناشران که بیشترین تقریظ در خصوص آثارشان نوشته شده بوجود آمده است؛ بررسی تقریظ‌های انجام شده مشخص میشود چند ناشر با توجه به ارتباطات با دفتر و یا افراد متصل به آن نشر، آثار خود را به مقام معظم رهبری می‌رسانند و آثار آن‌ها خوانده شده و باعث بالا بردن شمارگان آثار آن انتشارات و دریافت جوایز و ناشر سال شدند برایشان شده است.
تقریظ‌های مقام معظم رهبری نباید مانع نقد اثر شود نقد اثر نباید نقد تقریظ رهبری انگاشته شود، ایشان مطمئناً چنین نظری ندارند.
معمولا این آثار اشتیاق مقام معظم رهبری به خواندن را برای ما مشخص می کند که در تقریظ‌های ایشان شاهد آن هستیم. نظر ایشان در خصوص یک اثر به جهان شخصی ایشان مرتبط می‌باشد.
در تقریظ‌ها ایشان در جایی توصیف کتاب را کرده است، در جایی توصیف نویسنده، توصیف شهید و یا شخصیتی‌های کتاب است، و یا ارزش این کار را طرح کرده‌اند، همچنین دعوت به تشویق نویسنده است. جهت گیری و رویکرد مقام معظم رهبری را در تقریظ‌ها ایشان می‌تواند دید.
دکتر پرویز با اشاره به اینکه از ابتدا بحث انتشار تقریظ‌های مقام معظم رهبری مطرح نبوده و آثار با دسته بندی خاصی خدمت ایشان ارائه نشده بود، اثری خدمت ایشان تقدیم شده بود و مورد مطالعه قرار گرفته و در حاشیه آن نظر خود را نگاشته‌اند، از آن طرف به این سمت رفتیم که نویسند و ناشران تلاش کردند آثارشان خدمت ایشان تقدیم شود.
اینکه یک اثر برجسته شده و رهبری توضیح دادند به معنای این نیست که سایر آثار که ایشان ندیدند برتر نیست.
بعضی از مدیران ما حتی متن تقریظ را نگاه نمی‌کنند، فقط بیان می‌کنند که اثر تقریظ رهبری را دارد، ولی در متن تقریظ ملاحظه می شود، از نویسنده و کتاب صحبتی نشده، بلکه از آن موضوع که مورد نظر مردم می‌باشد صحبت شده و در حاشیه کتاب بیان شده است.
