به گزارش اداره روابط عمومی و اطلاع رسانی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، گروه فرهنگ‌پژوهی پژوهشکده فرهنگ و مطالعات اجتماعی پژوهشگاه، در نظر دارد تا در سال ۱۴۰۱ همایشی علمی با عنوان «بازسازی انقلابی ساختار فرهنگی کشور» را در سطح ملی برگزار نماید. از این رو با دبیر علمی این همایش، دکتر سیدحسین فخر زراع به گفت‌وگو نشستیم، که در ادامه این مطلب، متن کامل گفت‌وگو با ایشان از منظرتان عبور خواهد کرد؛
باسلام؛
لطفا در خصوص همایشی که پیرامون بازسازی انقلابی ساختار فرهنگی کشور در پژوهشگاه فرهنگ واندیشه اسلامی دنبال میشود، توضیحات مقدماتی را بفرمایید:
دگرگونی و تحول در حوزه فرهنگ و ساختار فرهنگی، از موارد مهمی است که ضرورت شدید آن همواره در ادوار انقلاب اسلامی توسط اقشار فرهیخته و نیز حاکمیت جامعه احساس شده است. این مسئله اگرچه جزء دغدغه‌های همیشگی در طول چند دهه انقلاب اسلامی بوده و طی سیاست‌ها و برنامه‌هایی مانند مهندسی فرهنگی، پیوست‌های فرهنگی و غیره دنبال شده است اما با توجه به وضعیت کنونی که مسائل فرهنگی صورت‌بندی‌های پیچیده‌تری به خود گرفته و با تاکید رهبر معظم انقلاب در نخستین دیدار اعضای دولت سیزدهم با ایشان همراه شده، شکل ضروری‌تری یافته است. به دنبال این تاکیدات، در شورای علمی گروه فرهنگ‌پژوهی پژوهشکده فرهنگ و مطالعات اجتماعی، اجرای همایشی در سطح ملی با عنوان «بازسازی انقلابی ساختار فرهنگی کشور» به تصویب رسید و نهایتا شورای پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی برگزاری آن را به این گروه واگذار کرد.
درباره محورهای همایش توضیح می‌فرمایید؟
محورهای همایش در چند جلسه شورای علمی گروه فرهنگ پژوهی بحث شد و عناوین متعددی پیشنهاد گردید لکن به جهت پردامنه بودن این عناوین، نهایتا چهار محور اصلی به تصویب رسید تا گروه‌های مختلف علمی پژوهشگاه و فرهیختگان خارج از پژوهشگاه با توجه به تخصص و گرایش علمی خود مباحث مرتبط با ساختار فرهنگی جامعه را ذیل این چهار محور و در قالب نشست‌ها یا کرسی‌های علمی ترویجی ساماندهی کرده و مقالات خود را ارائه دهند. این چهار محور عبارتند از:
- “هویت ساختار انقلابی فرهنگ” که موضوعات ذیل این محور به مباحث نظری و کلیات ساختار فرهنگی می‌پردازد؛
- “نقَادی ساختار فرهنگی کنونی” که مباحث ذیل آن وضعیت موجود فرهنگی کشور را مورد بررسی قرار داده و چالش‌ها و آسیب‌هایی که متوجه آن است را تحلیل میکند؛
- “وضعیت مطلوب ساختار فرهنگی کشور” که شرایط ایده‌آل فرهنگی کشور را در چشم‌اندازی واقع‌بینانه مورد لحاظ قرار میدهد و به ترسیم شرایط آرمانی قابل دسترس، با توجه به آموزه‌های اسلامی می‌پردازد؛
- “چگونگی بازسازی انقلابی ساختار فرهنگی کشور” که مباحثی که ذیل این محور ساماندهی میشود مربوط به سازکارها و فرایندهایی است که جامعه در وضعیت کنونی و با توجه به ظرفیت‌های موجود و چشم‌اندازهای ترسیم شده به سوی وضعیت مطلوب حرکت میکند.
تاکنون چند پیش نشست‌علمی در راستای همایش و محورهای آن برگزار شده است؟
تاکنون یازده نشست علمی و دو کرسی علمی ترویجی توسط گروه فرهنگ پژوهی با همکاری گروه‌های پژوهشگاه برگزار شده است. در مجموعه این نشست‌ها تابه‌حال ۱۹ ارائه توسط فرهیختگان علمی با عنوان‌های زیر انجام شده که باتوجه به عنوان همایش، نشست‌های علمی دیگری تا مباحث به کفایت نظری برسد با این موضوع انجام خواهد شد:
حجت‌الاسلام والمسلمین آقای علی ذوعلم؛ با عنوان: «بازسازی انقلابی ساختار فرهنگی کشور حول خانواده، مسجد و مدرسه»؛
حجت‌الاسلام والمسلمین دکتر مسعود اسماعیلی؛ با عنوان: «تغییر نگرش به فرهنگ؛ به مثابه مهمترین عامل بازسازی انقلابی ساختار فرهنگی کشور»؛
آقای دکتر محسن ردادی؛ با عنوان: «مشارکت مردمی در بازسازی انقلابی ساختار فرهنگ»/ مشارکت با گروه مطالعات انقلاب اسلامی پژوهشگاه؛
آقای دکتر مهدی جمشیدی؛ با عنوان: «معنای بازسازی انقلابی در ساختار فرهنگی»/ مشارکت با گروه مطالعات انقلاب اسلامی پژوهشگاه؛
آقای دکتر حسن بنیانیان؛ با عنوان: «راهبردهای پیشران در اصلاح نظام فرهنگی کشور»؛
آقای دکتر اسماعیل فراهانی نوده؛ با عنوان: «اصلاح انقلابی ساختار حوزه فرهنگ؛ مردم، مسئولیت‌پذیری و نمایندگی سیاسی»؛
حجت‌الاسلام والمسلمین آقای فرج الله هدایت‌نیا؛ با عنوان: «سبک زندگی و حقوق خانواده در نقشه مهندسی فرهنگی کشور»/ مشارکت با گروه فقه و حقوق پژوهشگاه؛
آقای دکتر حسین رمضانی؛ با عنوان: «الزامات عملیاتی در بازسازی انقلابی ساختار فرهنگی»/ مشارکت با مرکز پیشرفت و تمدن پژوهشگاه؛
حجت‌الاسلام والمسلمین دکتر محمدحسن محرمی؛ با عنوان: «نحوه تحقق هدف فرهنگی»/ مشارکت با مرکز پیشرفت و تمدن پژوهشگاه؛
حجت‌الاسلام والمسلمین دکتر سید حسین حسینی؛ باعنوان: «آسیب‌شناسی و نقد ساختار فرهنگی»/ مشارکت با مرکز پیشرفت و تمدن پژوهشگاه؛
آقای دکتر عبدالرسول علم الهدی؛ با عنوان: «نظریه نظام انقلابی در گام دوم انقلاب» توسط گروه مطالعات انقلاب اسلامی
آقای دکتر مصطفی قربانی: «نظریه نظام انقلابی در گام دوم انقلاب» توسط گروه مطالعات انقلاب اسلامی
آقای دکتر مهدی جمشیدی؛ با عنوان: «امر فرهنگی در گام دوم انقلاب»/ مشارکت با گروه مطالعات انقلاب اسلامی پژوهشگاه؛
آقای دکتر حسین بابایی مجرد؛ با عنوان: «حکمرانی تغییر؛ بازسازی انقلابی ساخت فرهنگ کشور»/ مشارکت با گروه مدیریت اسلامی پژوهشگاه؛
آقای دکتر مسعود پورفرد؛ با عنوان: «عاملیت جمعی و نقش آن در بازسازی ساختار فرهنگی کشور»/ مشارکت با گروه سیاست؛
حجت‌الاسلام والمسلمین آقای محمدرضا جباران؛ با عنوان: «عوامل کاستی‌زا در حوزه اخلاق»/ مشارکت با گروه اخلاق پژوهشگاه؛
آقای دکتر رمضان علی‌تبار؛ با عنوان: «منطق جهاد تبیین بر محور آیات وحی»/ مشارکت با گروه منطق فهم دین پژوهشگاه؛
آقای دکتر علیرضا عالمی؛ با عنوان: «تحول فرهنگی و نسبت آن با رویکرد تمدنی»/ مشارکت با مرکز پیشرفت و تمدن پژوهشگاه؛
آقای دکتر سید حسین فخرزارع؛ با عنوان: «الزامات و بایسته‌های نظام فرهنگی کشور».
ذکر این نکته لازم است که پس از انجام کلیه نشست‌های همایش، ایده‌های مطرح شده در قالب مجموعه‌ای ویراسته و منظم در اختیار جامعه علمی قرار خواهد گرفت و انشالله در سال ۱۴۰۱ همایش مورد نظر با حضور کلیه اعضای داخلی و خارجی پژوهشگاه با برنامه‌ریزی‌های مشخصی که متعاقبا اعلام میشود، برگزار خواهد شد.
مقرر شده انشالله دستگاه‌های مختلفی از جمله: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، سازمان تبلیغات اسلامی و شورای عالی انقلاب فرهنگی در برگزاری همایش مشارکت و همکاری نمایند.
در خصوص موضوع و محتوای همایش اگر مطالب دیگر هست بفرمایید.
از جمله مسائل بسیار اساسی که در زمینه فرهنگ، نظام فرهنگی و بازسازی ساختار فرهنگی لازم است به آن توجه کافی بشود الزاماتی است که این نظام دارد و خلاءهایی است که باید ترمیم گردد. نظام یکی از انتزاعیترین مفاهیم است که اولا و بالذات به عناصر قابل مشاهده تعلق ندارد، اما به تدریج که از جهان انتزاع خارج شده و به سوی جهان انضمامی حرکت میکند متعلق به مفهومی عینی و ملموس میشود که یک حوزهای از رفتار را شکل میدهد. این مفهوم در حوزۀ «فرهنگ» پیچیدگیها و استلزامات متفاوتتری از نظامات مختلف دیگر دارد. نظام فرهنگی میکوشد نسبتهای نظامهای دیگر و نیز نسبتهای همسان عاملهای سازندۀ خود را تثبیت نماید به‌طوری که در تحلیلها از صورتی متعارف آغاز کند و آن را با تعمیمهایی پیوند دهد. مطالباتی که در حوزۀ فرهنگ وجود دارد شکلی عمیقتر، پیچیدهتر و گستردهتر از نظامات مختلف دیگر مییابد. در نظام فرهنگی ارزشها و هنجارها به ایجاد همبستگی و وفاداری به نظام و نظارت بر آن دخیل بوده به‌طوری که ثبات نظامهای دیگر را باعث میشود، اما آنچه بااهمیت است این که در حال حاضر ساختار یا نظام فرهنگی جامعۀ ما با خلأها و کاستیهای زیادی مواجه است که ایجادکنندۀ دغدغههایی در بخش فرهنگ میباشد. از آنجا که پویایی و پختگی فرهنگ موجب رشد و انکشاف در حوزهها و نظامهای دیگر نیز بوده و هویت و موجودیت آنها را کفایت و حمایت میکند، دگروارگی و اسطورهزدایی در نظامپردازی فرهنگی، مهمترین مسئلۀ جامعۀ ما میباشد.
در این راستا پاسخ به چند مسئله بسیار بااهمیت است که این همایش سعی دارد به پاسخ مناسبی دست یابد:
اینکه منظور از نظاموارگی چیست/ نقاط آغاز این دگروارگی کجاست/ نظام فرهنگی در این فرآیند، از آموزهها و منابع دینی تأسیسی است یا امضایی/ این دگروارگی محتوای فرهنگ چقدر میتواند روابط مشاهده شدۀ عینیتیافته را دگرگون سازد/ در تحول نظام فرهنگی و عموما نظامهای دیگر نیازمند چه عنصر یا عناصر اساسی هستیم و در این تحول به چه تعداد از این عنصر مفقوده نیازمندیم؛ این‌ها از جمله سوالات مهمی است که در این زمینه وجود دارد و باید دغدغه‌های موجود در باره آنها پاسخ داده شود.
در نظام فرهنگی و همچنین در نظام های دیگر ما با پاسخ‌های نامتناسب با مسائل جاری فرهنگی‌مان مواجهیم. آنچه در نظام فرهنگی ما وجود دارد یا پاسخ به دغدغههایی نیست که در ساختار فرهنگی ما وجود دارد و یا متناسب با مسائلی نیست که وجود دارد و تا زمانی که این وضعیت تغییر پیدا نکند، ما همچنان مشغول بازی در میدان رقیب هستیم. در این راستا باید مسئله‌ای که ما به طور واقعی با آن مواجهیم را شناسایی کنیم و مصادیق مسائل فرهنگی و مبانی گفتمانی آن را مشخص نموده و آسیب‌های این وضعیت درمان شود. در شرایط فرهنگی حاضر در بسیاری از موارد ما در فضای پارادایمی توسعه‌یافته از فرهنگ‌های مسلط بیگانه تنفس می‌کنیم و انتظار تحول فرهنگی در این وضعیت تا زمانی که سرمشق‌ها و الگوهای فکری و اندیشه‌ای تغییر نیابد انتظاری قابل دسترس نیست.
به نظر شما مهمترین خلائی که در زمینه ساختار فرهنگی کشور وجود دارد در کدام ناحیه است و چگونه قابلیت بازسازی دارد؟
فرهنگ اسلامی با داشتن ذخیره‌های معنایی، ظرفیت ایجاد کردن یک فضای پارادایمی را دارد که به الگویی مسلط و چهارچوب فکری و فرهنگی در زمینه هنجارها، نمادها، مصنوعات و مخلوقات تبدیل شود. به‌نظر میرسد با توصیف، تبیین و ترمیم این مسائل، محتوای فرهنگ دینی ما خواهد توانست به ایجاد یک پارادایم جدید و برتر منجر شود.
اینکه برای تحول و دگروارگی نظام فرهنگی نیازمند چه عنصر یا عناصری هستیم و در کدام ناحیه دچار ضعف می‌باشیم از مسائل مهمی است که باید بخوبی تبیین گردد. به‌نظر میرسد در حوزه فرهنگ ما جهان‌بینی، مبانی نظری، صورت‌بندی عقلانیتی و اصول و قواعد فکری اساسی عمیقی داریم، اما به رغم وجود این عناصر نتوانسته‌ایم در عرصه فرهنگی به ایجاد نظریه‌های منسجم و پویا دست یابیم و در حقیقت با ضعف یا فقدان نظریه مواجهیم و بایسته است اندیشمندان متعهد و قشر متخصص جامعه توان فکری و اندیشه‌ای خود را در این زمینه به خوبی مجهز کرده تا اشاعه آن را در نظام رفتاری جامعه شاهد باشیم.
از فرصتی که در اختیار ما گذاشتید سپاسگزاریم.
