به گزارش اداره روابط عمومی و اطلاع رسانی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، به همت مرکز مطالعات فضای مجازی پژوهشگاه، کرسی علمی ترویجی تبیین «نحوهٔ وجود سایبر» در روز چهارده دی‌ماه ۱۴۰۰ با حضور دکتر کیان‌خواه ،به عنوان ارائه دهنده و دکتر اسماعیلی و دکتر زارع ناقدان کرسی و به دبیری دکتر قریشی در پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی برگزار شد.
در ابتدای نشست دکتر کیان‌خواه ارائه دهنده‌ی نظریه نحوه وجود سایبر، با توجه دادن به ضرورت رسیدن به فهمی بومی از فضای سایبر را فناوری‌هایی ممزوج با اجتماع و طبیعت دانست که در حال توسعه و سایبری نمودن همه‌ی پدیده‌های طبیعی و مصنوعی است. از نظر ایشان می‌توان با نظر به دستگاه فلسفی ملاصدرا تبیینی فلسفی از نحوهٔ وجود سایبر به دست داد. با توجه به مفهوم‌پردازی ملاصدرا از وجود، می‌توان با ترسیم یک صیروت تاریخی-تحققی نحوهٔ وجود سایبر را اکتشاف نمود.
از منظر نخست، فضای سایبر وجودی رابط دارد؛ چراکه صرف ربط‌دهندهٔ موجودیت‌های گوناگون و انسان‌ها به یکدیگر است و درنتیجه، فاقد ماهیت است. به‌طور مثال زید دارای فشارخون خاص، شاخص‌های خونی ویژه خود و فیزیولوژی خاصی است که سایبر می‌تواند زید را به این اطلاعات ارتباط دهد. با این ترسیم در نبود هریک از دو طرف، سایبری نخواهد بود. یعنی وجود سایبر به وجود موجودیت‌های دیگر وابسته است.
از منظر دوم، فضای سایبر، عرض کیف است؛ یعنی وجود فی‌نفسه لغیره دارد.مثلا واقعیت افزوده‌ای که به اشیاء فیزیکال اضافه می‌شود، چونان عرضی برای آن اشیاء است. درختان طبیعی یک شهر برای نگه‌داری علمی و مبتنی بر ویژگی‌های ذاتی و منطقه‌ا‌ی، بُعد سایبری به آن افزوده‌شده است و باغبان در تعامل با درخت سایبری شده، که وضعیت و شرایط درخت را بیان می‌دارد، به نگه‌داری‌اش می‌پردازد. در این حالت سایبر وجود مستقلی دارد اما برای تحقق به موضوعی نیاز دارد.
از منظر سوم، فضای سایبر را می‌توان چونان مجموعه‌ای از واقعیت‌های مجازی در نظر گرفت؛ درنتیجه، فضای سایبر وجود فی‌نفسه لنفسه‌ای دارد که می‌تواند امتداد فیزیکال هم داشته باشد؛ به‌طور مثال، دستیار سایبریِ محضِ استاد (امتداد یافته از فضای فیزیکال) بر اساس سؤالات دانشجویان و پیشینۀ علمی و تحقیقاتی، مباحث مرتبط را مشخص می‌کند، دستیار سایبری مذاکره‌کننده در جلسات تجاری و سیاسی به قدرت چانه‌زنی کمک کرده تا بر اساس پشتوانه‌های دانشی و پردازش‌های به‌لحظه، به تصمیم‌سازی کمک کند. در این اطلاق، سایبر به‌مثابه سفیدی نیست که به ظرف تحقق نیاز داشته باشد، بلکه به‌مثابه جوهری است که مستقل بوده و ظرف تحقق اعراض نیز هست.
از منظر چهارم، فضای سایبر را چونان یک عالم می‌توان تصور کرد. در جهانی بزرگ‌تر از جهان عادت شده و طبیعی، عالمی محاط و مشرف بر عالم عادت شده در حال شکل‌گیری است که انواع موجودیت‌های سایبری را در خود جای‌داده است. در این عالم نوپدید اشیاء و موجودیت‌های سایبر با یکدیگر در تعامل هستند. این موجودیت‌های سایبری یا امتدادی از عالم طبیعی (عالم فیزیکی و عالم ملموس) در عالم سایبر دارند و یا در سایبر متولدشده و جای گرفته است. در این منظر، سایبر وجودی متفاوت از وجود ذهنی و وجود خارجی دارد. درواقع، می‌توان گفت همچون وجود ذهنی و خارجی، وجود مقام دیگری دارد که همانا وجود سایبر است. درواقع، وجود سایبر از این منظر، عالم و سطح وجودی خاص خود را ساخته است که فروکاست‌پذیر به بستر سخت‌افزاری‌اش نیست زیرا فضای سایبر، عالمی است که تجربه‌ها و زیست ما را به‌گونه‌ای متفاوت با تجربه‌های معمول فیزیکال ما با محیط شکل داده است.
در ادامه دکتر اسماعیلی ضمن اشاره به دشواری‌های فهم بومی و صدرایی از فضای سایبر تأکید کرد که فضای سایبر یک نحوه وجود بینابینی بین واقعیت و لاواقعیت دارد. درواقع، از منظر ایشان نمی‌توان برای فضای ساخته‌شده سایبر وجودی کاملا واقعی در نظر گرفت تا بتوان آن را در مقامی مستقل و مجزا مابین وجود ذهنی و خارجی لحاظ کرد.
سپس دکتر زارع، نقدهای خود را مطرح کرد. ایشان در ابتدا بر ضرورت طرح پیشینهٔ مطالعهٔ هستی‌شناسی سایبر در ادبیات بین‌الملل تأکید کرد چراکه می‌تواند به طرح جامع‌تر مسائل این حوزه و مفهوم‌پردازی دقیق‌تر آن کمک کند. از نظر ایشان مفاهیم مختلف وجود در این بحث با دقت به کار نرفته است. برای مثال ایشان با تحلیل تمایز وجود ذهنی و خارجی چنین استدلال کرد که تقسیم وجود به ذهنی و خارجی دائرمدار نفی و اثبات است؛ درواقع، یا وجود وابسته با ادراک انسانی است که ذهنی است و یا نیست که خارجی است؛ درنتیجه، نمی‌توان وجود سایبر را ساحتی در عرض وجود ذهنی و خارجی در نظر گرفت.
در پایان دکتر قریشی، ضمن جمع‌بندی بحث، پاره‌ای نقدهای احتمالی وارد به طرح را بیان کرد. از نظر ایشان، وجود رابط، وجودی در عرض دو طرف ربط در جهان خارج نیست بلکه بنا به تعبیر فیلسوفان صدرا، وجود حرفی دارد و نه اسمی و از نحوهٔ ارتباط دو چیز انتزاع می‌شود مثل فوقیت که از نحوهٔ ارتباط کتاب با میزی که روی آن است انتزاع می‌شود. بنابراین، نمی‌توان فضای سایبری را که ربط‌دهنده است، وجود رابط در نظر گرفت. درواقع، ربط‌دهنده، خود وجود خارجی مغایر با دو طرف ربط دارد و درنتیجه، نمی‌تواند وجود رابط باشد. همچنین، عرض باید در شیء حلول کند و وجودش وابسته به محل باشد؛ اما واقعیت افزوده لزوما وجودی وابسته و حال در واقعیت دیگری که بدان افزوده شده است ندارد. افزون‌براین، واقعیت مجازی، خود دو ساحت سازنده دارد؛ یکی ساحت فیزیکال که همان بیت‌های اطلاعاتی و مدارهای الکتریکی است؛ دیگری، ساحت بین‌الاذهانی که همان تفسیر و تعبیر جمعی انسان‌ها از این فضاست؛ بدین معنا واقعیت مجازی، در دو سطح واقعیت فیزیکال و واقعیت اجتماعی (که با مسامحه و به بیانی غیردقیق آن را وجود ذهنی در نظر می‌گیریم) تحقق یافته است و جمع این دو سطح، سطح سوم مجزایی را که همان سطح سایبر است، ایجاد نمی‌کند.
دکتر کیان‌خواه در مقام بررسی اشکالات مطروحه بیان داشت که وجود سایبر شباهت‌هایی به وجود ذهنی و خارجی دارد اما دارای تفاوت‌های اساسی است. برای مثال برای شیء‌ای که دارای وجود خارجی است و دارای وجود سایبر نیز هست، آثار متفاوتی قابل‌ذکر است. وجود خارجی درخت، میوه مأکول می‌دهد برای رشد به آب‌وخاک حاصلخیز نیاز دارد، اما درخت باوجود سایبری خود این آثار را ندارد بلکه تعامل‌پذیر است، یعنی می‌توان از وضعیت رشد آن در طی دوره‌های زمانی پرسش نمود، وضعیت جاری، میزان آب مورد نیاز، احیانا آفاتی که درخت دارد را مشاهده و با درخت با تکنیک‌های واقعیت افزوده و واقعیت ترکیبی تعامل سایبری کرد. حال آن‌که درخت در عالم محسوسات این‌گونه نیست. اما ماهیت درخت با وجود سایبری شبیه وجود ذهنی‌اش، ممکن است متناسب با تحقق خارجی‌اش دارای حجم و ارتفاع سایبری خاص خود باشد. لذا می‌توان از منظری وجود سایبری را هم وابسته به ادارک دانست و هم دارای تحقق خارجی و دارای آثار عینی و از منظر دیگر آثار و رفتاری متباین با وجود ذهنی و خارجی استنباط نمود.
