به گزارش اداره روابط عمومی و اطلاع‌رسانی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، آیت الله ابوالقاسم علیدوست عضو هیأت علمی گروه فقه و حقوق پژوهشگاه در نشستی با اعضای گروه فقه و اصول دانشگاه رضوی برخی از ابزارهای استنباط در مسائل مستحدثه را تبیین کرد.
آیت الله علیدوست بیان داشت: مکرر از من سوال می کنند که آیا مسائل مستحدثه را با همان ابزار گذشته می شود بدست آۀورد یا اینکه طرحی نو درانداخت؟ جواب های مختلفی صادر می شود برخی می گویند خیر همان ها کاملا جواب می دهد چیزی دیگری نمی خواهیم اجتهاد جواهری کافیست!
وی افزود: عده ای می گویند خیر باید برسیم به اجتهاد در اجتهاد! باید طرحی نو در انداخت و البته یک نظر معتدل هم وجود دارد که قدری تغییر را ضروری می داند اما نه در حدی که طرحی نو صورت بگیرد.
عضو هیأت علمی گروه فقه و حقوق پژوهشگاه بیان داشت: آنچه در استنباط سنتی احکام استفاده می شود در مسائل نو پدید نیز لازم است در صوم و صلات آشنایی با ادله، و مدیریت ادله در تعارضات، مدیریت امتثال و تزاحم، آشنایی با ادبیات، کلام لغت، رجال اصول فقه لازم است هر کاری بدون آن بنیان مثل ساخت خانه بدون شالوده بر روی نمک است و به اصطلاح بی مایه فتیر است بنابراین در این مسیر تراث گذشته شرط لازم است اما کافی نیست.
وی در بیان ابزار استنباط در مسائل نوپدید بیان داشت: ابزار نخست توجه به بخش توسعه داده شده اصول فقه است یعنی بخشی باید توسعه پیدا کند دفتر اول اصول فقه نوشته شده اما دفتر دو و سه آن مانده است شاید برخی مباحث زائد در دفتر اول وجود دارد که باید کم شود اما ما دفتر دوم سوم می خواهیم.
آیت الله علیدوست افزود: در مسائل نو پیدا در بحث سیاسی باید گستره شریعت را مشخص کنیم در گستره شریعت اختلاف داریم که پیشینه آن به زمان دوران فضل بن شاذان برمی گردد.
وی افزود: از نظر حداقلی بعضی می گویند خیلی از ساحت ها به شریعت کار ندارد از این رو به جای مدیریت فقهی می گویند مدیریت علمی!
وی ادامه داد: تاریخ مشروطه را ببینید نزاع بین مشروطه خواه و مشروطه طلب بود. مشروطه خواه می گفت ما قانون اساسی می خواهیم چکار؟ ما مجلس می خوایم چکار قانون اساسی قرآن است و هیچ کسی حق قانون گذاری ندارد.
عضو هیأت علمی گروه فقه و حقوق پژوهشگاه بیان داشت: مقابلش می گفت این قانون گذاری مال حوزه های ما لا نص فیه و منطقه العفو و منطقه الفراق است. در صلات مسافر و دماء ثلاثه و اعتکاف کسی به گستره شریعت کار ندارد اما در بحث فقه سیاسی، مدیریت چه؟
وی افزود: حالا رسایل نداشته یا در کفایه نیامده خب نباشد! باید اصول فقه بخشی بنام گستره شریعت داشته باشد.
آیت الله علیدوست بیان داشت: بخشی از نصوص ما مبین مقاصد از قرآن آمده است «هُوَ الَّذِي بَعَثَ فِي الْأُمِّيِّينَ رَسُولًا مِنْهُمْ يَتْلُو عَلَيْهِمْ آيَاتِهِ وَيُزَكِّيهِمْ وَيُعَلِّمُهُمُ الْكِتَابَ وَالْحِكْمَةَ وَإِنْ كَانُوا مِنْ قَبْلُ لَفِي ضَلَالٍ مُبِينٍ» «لَقَدْ أَرْسَلْنَا رُسُلَنَا بِالْبَيِّنَاتِ وَأَنْزَلْنَا مَعَهُمُ الْكِتَابَ وَالْمِيزَانَ لِيَقُومَ النَّاسُ بِالْقِسْطِ..» این آیات بیانگر مقاصد است نقشش در استنباط چه می شود؟ تقسیم کنیم نصوص را به مبین مقاصد و مبین شریعت، یک سری نصوص داریم مبین احکام است مث آیه حج و وضو، یک سری نصوص هم داریم مبین مقاصد است مثل آیاتی که اشاره شد. آیا این نصوص مبین مقاصد در استنباط نقش دارد یا خیر؟
آیت الله علیدوست افزود: وقتی تعبیر می کند «لقد ارسلنا رسلنا بلبینات…» ما پیغمبر فرستادیم برای عدالت برای «یزکیهم» برای «یعلمهم» آیا این نصوص در استنباط احکام نقش دارد یا خیر؟ اگر شما استنباطی کردی خلاف عدالت! آیا شرعیت داره یا نه؟
لزوم داشتن نگاه سیستمی و نظام وار
عضو هیأت علمی گروه فقه و حقوق پژوهشگاه دومین ابزار در استنباط مسائل نوپدید را داشتن نگاه سیستمی و نظام وار به ادله دانست که در مقابل نگاه اتمیک و موردی است.
وی بیان داشت: آیا ما نظام داریم در شریعت یا خیر؟ نظام اقتصادی، سیاسی، قضائی، فرهنگی، برخی از غیر شیعه و حتی شیعه می گویند نداریم هرچی داریم همین استنباط های اتمیک است. اما اگر گفتیم ما یک نظام قضایی و سیاسی غیر این احکام اتمیک داریم قطعا استنباط این فرق می کند.
عضو هیأت علمی گروه فقه و حقوق پژوهشگاه ادامه داد: ما اشاعره داریم که اصلا قائل به هیچی نیستند می گویند ما نمی توانیم خدا را حکیم فرض کنیم این حکیم گفتن به خدا از باب اسم است مثل تعیین اسم برای فرزندان، و این وصف نیست. ما عدلیه هستیم خدا را حکیم میدانیم اما طیف وسیعی معتقدند ما نمی فهمیم مناطات احکام و نظام را، هرچی داریم همین موارد موجود است که باید استنباط کرد حالا این ها هم دو دسته می شوند.
آیت الله علیدوست در ادامه بیان داشت: بعضی می گویند به طور اتوماتیک به سیستم می رسیم برخی می گویند نمی رسیم و نمی خواهیم! برخی از متولیان نهادهای ما نگاه اتمیک دارند نه نظام وار و سیستمی! نگاه های مختلفی داریم مثل نگاه آقای صدر داریم که می گوید فقیه استنباط کند اما اگر جایی گیر کرد به فقیه دیگر مراجعه و نظرش را در آن پازلی که می خواهد قرار بدهد.
وی افزود: بعضی معتقدند ما واقعا نظام داریم به عنوان مثال آیا اقتصاد ما نظام کاپیتالیزم یا سوسیالیزم است یا نظام تلفیقی هستیم یا غیر آن؟ در بحث سیستم قضایی اسلام، سیستم ادله آزاد یا دلایل معنوی و حاکمیت ادله معنوی است یا حاکمیت امارات قانونی؟ اگر کسی به این امارات نگاه طریقیت داشته باشد یا موضوعیت، می دانید چقدر تفاوت دارد.
آیت الله علیدوست ادامه داد: در مباحث جدید مثلا مرگ مغزی، در فقه پزشکی جدید است و نگاه سیستمی نمی خواهد اما خیلی از موارد نگاه سیستمی لازم دارد.
گفتمان جدید متناسب با مباحث جدید
عضو هیأت علمی گروه فقه و حقوق پژوهشگاه بیان داشت: سومین ابزار غیر از نگاه سیستمی بحث گفتمان است بعضی وارد بحث های جدید می شوند اما گفتار و گفتمان مباحث جدید را ندارند مثلا اقای در بحث های جدید به مسئله ورود اسکناس به عراق در زمان مرحوم سید اشاره کرد و گفت این ۱۸ قسم دارد! خب این در مسائل جدید جای ندارد.
وی افزود: غیر از بحث نظام و سیستم، مباحث جدید را نباید با گفتمان سابق بیان کرد اضافه کردن تقسیمات مختلف درست نیست اقسام جدید اضافه کردن صحیح نیست.
استفاده از کارشناس/ دو یا سه ضلعی شدن دروس
آیت الله علیدوست چهارمین ابزار را استفاده از کارشناس در بحث دانست و گفت: در بحث های جدید باید در حد وسیع نه در وقت مطالعه، بلکه حتی در وقت کلاس از کارشناس استفاده کرد. مثلا اگر قرار است من درس خارج فقه بورس تدریس کنم ممکن است دو تا مقاله و مطلب و سایت نگاه کنیم بیاییم توضیح بدیم اما می توان یک کارشناس بورس را دعوت کرد که او توضیح بدهد یعنی درس دو ضلعی یا سه ضلعی حتی برگزار شود.
وی افزود: باید بپذیریم که وقتی آنها کار ما را مطالعه هم کنند درست نمی توانند توضیح بدهند ما هم به مشکل بر می خوریم. بعض موضوعات نوپدید صلاح درس و طلبه و استاد، وجود کارشناس است. مثلا در بحث شرکت خیلی ها در قم گلایه می کنند که شرکت های بحث شده فقهی است و توجه لازم به شکل شرکت های جدید و تفاوت آن نشده است.
عضو هیأت علمی گروه فقه و حقوق پژوهشگاه در پایان بیان چهار ابزار استنباط در مسائل نوپدید گفت: آنچه فقه سنتی دارد در ابزارهای استنباط مسائل جدید می خواهیم. اصول قوی، لغت قوی، ادبیات خوب، این ها شرط لازم است اما یک سری مباحث که جنسش اصول فقه است باید مطرح شود نگاه سیستمی و داشتن گفتمان این کار و نهایتا موضوع شناسی قوی توسط کارشناس باید لحاظ شود.
