فدک نماد حق‌خواهی و مظلومیت حضرت فاطمه(س) و امیرمومنان علی(ع)
نوشتاری مستخرج از مقاله «فدک» جلد اول دانشنامه فاطمی
فدک در صدر اسلام دو یا سه روز با مدینه فاصله داشت که امروزه با نام الحائط در حدود ۱۴۰ کیلومتری شمال شرق مدینه قرار دارد و شامل ۲۱ روستاست. اکنون نیز نزد ساکنان آن به فدک شهرت دارد و بر ورودیِ شهر نیز نام فدک، در کنار حائط، به چشم می‌خورد. پیش از اسلام، فدک به دلیل موقعیت جغرافیایی ممتازش، به‌عنوان یکی از نزدیک‌ترین منزلگاه‌ها به مسیر تجاری مکه به شام، اهمیت اقتصادی داشت.
فدک محل اسکانِ بنی‌مُرّه، از طوایف بزرگ و مشهور غطفان، بود که بیشتر یهودی و تحت نفوذ و حمایت یهودیان خیبر و هم‌پیمان آنان بودند. در محرّم سال هفتم هجری، رسول خدا(ص) که برای خاموش کردن فتنة یهود خیبر می‌رفت، مُحیصَة‌بن‌مسعود را مأمور کرد تا اهالی فدک را به مصالحه با سپاه اسلام و حمایت نکردن از خیبریان ترغیب نماید و آنان نیز از پیامبر اکرم(ص) درخواست صلح نمودند و رسول خدا(ص) نیز پذیرفت. چون فدک بدون جنگ تصرف شد، مشمول حکم خداوند در آیة ۷ سورة حشر گردید و خالصة (اموال و املاکی مختص به ولیّ و حاکم اسلامی، که طبق صلاحدید در آن تصرف می‌کند) رسول‌الله(ص) شد.
محدّثان و مفسران شیعه بر آن‌اند که پیامبر(ص) فدک را ـ که طبق آیات ۶ و ۷ سورة حشر و آیة اول سورة انفال، مِلکِ شخصی او بود ـ در سال هفتم هجری، با استناد به مفاد آیة «وَ ءَاتِ ذَا الْقُرْبی حَقَّهُ» به حضرت زهرا(س) بخشید، اما در منابع اهل‌سنّت، آمده است که وقتی آیة «وَ ءَاتِ ذَا الْقُرْبی حَقَّهُ» نازل شد، رسول خدا(ص) فاطمه(س) را فراخواند و فدک را به او عطا کرد و از آن زمان، کارگزاران و وکلای حضرت فاطمه(س) در فدک حضور داشتند.
پس از رحلت رسول خدا(ص)، ابوبکر فدک را مصادره کرد، زیرا در آن زمان، فدک از لحاظ سیاسی و اقتصادی برای طرفین اهمیت داشت و اگر تصرف اهل‌بیت(ع) بر این نخلستان‌ها ادامه می‌یافت، اهل‌بیت(ع) از درآمدش برای پیشبرد اهداف سیاسی و اجتماعی خود استفاده می‌کردند و برای آنان در گرفتن حق خلافت مؤثر بود. حکومت با اطلاع از این امر، در صدد بود منابع مالی خود را تقویت نماید تا علی(ع) نتواند در خلافت با ابوبکر منازعه کند، درحالی‌که مصادرة آن، در طول تاریخ، نماد غصب خلافت شد. از همین رو، زمانی که مهدی [در برخی منابع، هارون]، خلیفة عباسی، از امام‌موسی‌کاظم(ع) خواست ابعاد فدک را مشخص نماید تا آن را به او بازگرداند، آن حضرت(ع) تمام سرزمین‌های اسلامی را به عنوان محدوده فدک مشخص نمود. طبق این فرمایش، از منظر سیاسی، فدک نماد حقانیت اهل‌بیت(ع) و امامت آنان است.
حضرت زهرا(س) برای احقاق حق و به‌دست‌آوردن دوباره فدک، ابتدا هبه بودن و سپس ارثیه بودن آن را مطرح ساخت. حضرت فاطمه(س)، علی(ع) و ام‌ایمن را به عنوان شاهد بر ادعای خود ارائه کرد، اما ابوبکر شهادت علی(ع) را که قرآن و رسول خدا(ص) او را صدیق نامیده بودند و گواهی اُم‌ایمن را که پیامبر(ص) او را بهشتی معرفی کرده بود، رد کرد و بر این سخن عمر صحه گذاشت که علی(ع) صاحب نفع است و برای خود گواهی می‌دهد و ام‌ایمن هم فقط یک زن است. حضور پررنگ عمر در گزارش‌های راجع به فدک و شرکت او در احتجاج‌ها به نفع ابوبکر، حکایت از نقش مؤثر وی در جریان فدک دارد.
پس از آنکه خلیفه، هبه بودن فدک را نپذیرفت، حضرت فاطمه(س) برای احقاق حق خویش، آن را به‌عنوان ارث مطالبه کرد. گستره بحث ارث، وسیع‌تر از فدک است و فدک یکی از مصادیقش است. بنابراین، حضرت فاطمه(س) در خطبه معروف خود، از فدک نامی به میان نیاورد و درباره ارث به‌صورت کلی صحبت کرد. ارث، به سبب دارا بودن مستندات متعدد، از هبه مهم‌تر بوده است. این بحث یکی از اختلافات عمده پس از رحلت پیامبر(ص) شد و مباحث مطرح‌شده در آن، به‌ویژه روایتی که ابوبکر به پیامبر(ص) نسبت داد، مستند بسیاری از آرای فقهی و کلامی در بین مذاهب اسلامی گشت.
خلیفة اول، با نظر و همراهی خلیفة دوم، فدک را مصادره و از منافع آن بهره‌برداری نمود. برخی گزارشها از بازگرداندن فدک در زمان خلیفة دوم حکایت دارد، ولی با توجه به شواهد تاریخی، آنچه را که عمر به اهل‌بیت(ع) بازگرداند، سرپرستی چیزی غیر از فدک بود، لذا فدک در عهد عمر همچنان در مصادرة حکومت بود. عثمان‌بن‌عفان، خلیفة سوم، آن را به مروان‌بن‌حکم به اقطاع داد. پس از به خلافت رسیدن حضرت علی(ع) نیز از بازگرداندن فدک گزارشی در دست نیست. از امام‌صادق(ع) نقل شده است که حضرت علی(ع) با تأسی به رسول خدا(ص) فدک را پس نگرفت. پیامبر(ص) حاضر نشد پس از فتح مکه، خانه‌اش را ـ که عقیل بدون اجازه، فروخته بود ـ پس بگیرد. در حدیث دیگری، امام‌صادق(ع) علت این امر را چنین بیان کرده است که امیرالمؤمنین(ع) دوست نداشت چیزی را پس‌بگیرد که خداوند، غاصب آن را دچار عقوبت ساخته و به مالکش ثواب داده است. اقدام حضرت علی(ع) نوعی اعلام نارضایی و اعتراض دائم به برخورد ابوبکر با حضرت زهرا(س) بود؛ واقعیتی که حضرت علی(ع) سالها بعد، در ایام خلافتش، در نامه‌ای به عثمان‌بن‌حنیف انصاری (فرماندارش در بصره) بازگو کرد.
پس از آن، فدک عموماً در تصرف حکومت بود، به‌جز در دوره‌هایی که مدتی در دست آل علی(ع) بود. به گفتة مسئولان محلی، امروزه چشمه‌های هفت‌گانة فاطمه(س)، مسجد فاطمه(س)، وادی فاطمه(س) و باغستانهای فاطمه(س)، منسوب به آن حضرت(س)، در فدک وجود دارد که ظاهراً این نام‌گذاریها از دورة زمامداری شُرَفا ـ که پیش از آل سعود بر این منطقه حکمرانی می‌کردند ـ بر جای مانده است.
.
یادداشت و تلخیص: حجت الاسلام سید محسن شریفی
