- فاطمه (س) و فرهنگ
نوشتاری از حجت‌الاسلام والمسلمین مسعود اسماعیلی عضو هیأت علمی گروه فرهنگ پژوهی پژوهشگاه
فرهنگ، دو سیر کلی دارد: سیر نشوء و سیر رجوع. نشوء، اشاره به آفرینش فرهنگ است که لاجرم در قدم آغازین، بر اندیشه و دیگر احوال ناب درونی انسانی توقف دارد و در گام های بعدی، شکل گیری ارزش ها، هنجارها، الگوهای رفتاری، سبک زندگی، هویت اجتماعی و عملکرد برونی آدمیان… و بروز آن مراحل در نمودهایی ماندگار چون هنر و معماری، این سیر را تکمیل می کنند. شروع اندیشه، خود ناشی از جنبه هایی یافت شده، ناخودآگاه و بسیار مجمل از فرهنگ موجود است که در لسان فلسفیِ اسلامی “خواطر” نامیده می-شوند. ژرفای نهایی فرهنگ، به عمق اندیشگی آن است و عمق اندیشه، با “خاطر”ی که موجب آن است، سنجیده می شود: این سؤال که «آن خواطر چه بوده و از کجا آمده است؟»؛ که در واقع، اِرجاعی است به نقطه شروع فرهنگ؛ سیری باژگونه به عمق فرهنگ، که هر انسان یا مجموعه ای از آدمیان (اجتماع) می توانند با توجه به اغراض گوناگونی آن را در پیش گیرند: پرسش از منشأ فرهنگ خود و کیفیت نشوء آن، به هدف فهم دقیق فرهنگ، اصلاح و تکمیل بسامان و یا… در ساخت فرهنگ؛ سیری بازگشتی که نمودها و لایه های فرهنگ را به سطوح بنیادی تر ارجاع می دهد. سیر نشوء به “تنزیل فرهنگ” و سیر رجوع به “تأویل فرهنگ” قابل یادکرد اند. بنابراین، آغازگاه تنزیل فرهنگ، مشتمل بر شکل گیریِ تصورگونه ای مندمج، ایده ای مجمل از یک اندیشه یا نگرش است که مجمل ترین حالت و عمیق ترین مستوای فرهنگ را می توان در آن “شروع” یافت؛ سطحی که تمامی مراحل بعدی بر آن بنا می شود و حاوی ناب ترین شکل رخدادهای پسینِ فرهنگ است.
در یک مقایسه، فرهنگ بشری از تشکیل ایده های مجمل ذهنی یا خواطر نفسیِ آدم شروع می شود و فرهنگ الهی از تکوین آیه های مندمجِ لوحی یا صوادر نفسیِ عالَم. به دیگرسخن، خواطر و ایده های مجملِ نفوس بشری ـ به مثابهِ آغازگاه فرهنگ انسانی ـ جای خود را در فرهنگ الهی، به آیات مُنزَلِ مندمج در نفس کلی یا لوحِ وجودی ـ که مرتبه ای از مراتب تکوین است ـ می دهند. پس، فرهنگ بشری از ایده های مجمل در نفسِ انسان صغیر (آدمی) نشأت می یابد و فرهنگ الهی از آیات مندمج در نفسِ انسان کبیر (عالَم). همان طور که فرهنگ بشری، با ارجاع به ریشه ایده ایِ خود، تأویل می یابد، فرهنگ الهی نیز با رجوع به منشأ اِندماجیِ خود مؤوَّل می گردد.
حضرت فاطمه سلام الله علیها، به دلالتِ ادله دینی و شهادت شهودِ عینی، حقیقت لیلة القدر یا لیلة القدر حقیقی است که مفهوم آن با شواهد مختلف، چنین است که حقیقت ایشان، جای گاهِ اِنزال دفعی قرآن است: شب، نماد اختفاء و روز نماد ظهور است و روز از متن شب می زاید و لیله در لیلةالقدر به معنای شب تکوین است که از دل آن، روز وجود پدیدار می گردد؛ جایگاهی که در آن، حقایق، مختفی و مندمج اند و سپس در منصات مادون، ظاهر و مفصل می گردند؛ به همین وزان، آیات نیز در آن مقام به صورت دفعی و جمعی آمده اند که از آن، تنزیل تدریجی کتاب در مراتب مادون شکل می گیرد و تفصیل و تفرّق آیات از آن سرچشمه اِحکامِ کتاب رخ می دهد. بدین ترتیب، حقیقت فاطمه (س)، منطبق بر نفس کلی عالم (انسان کبیر) خواهد بود که کل عالم و آدم از بطن حقیقت وی، به وقوع پیوسته و به همین سان، تمام کتاب و آیات آن، از رَحمِ این اُمّ حقیقی به ظهور رسیده است.
چنان که حقیقت آن سوییِ فاطمه س، لوح مفصل وجودی و نفسِ کلی عالم، حاویِ قرآن جمعیِ فرهنگ الهی و منشأ ظهورِ آیات مفصلِ آن فرهنگ و مرجع عودِ این آیات به جایگاه اصلی است، صورتِ این سوییِ او نیز ـ چونان ظهور تامّ آن حقیقت ـ قلب مفصّل انسانی و حاوی خواطر مجملِ فرهنگ بشریِ الهی و منشأ بروزِ وجوهِ اندیشگی، ارزشی، رفتاری و گفتاریِ آن فرهنگ است. به تعبیر دیگر، هر دو فرهنگ، در جان فاطمه س به هم می رسند: خواطر مجملِ نفسِ بشریِ او، ظهور تامِ آیاتِ مندمج در نفسِ عالَم (به مثابهِ حقیقتِ وی) است و به دلالت اتحاد ظاهر و ظهور، از این دو، حقیقتی “یگانه – دوگانه” یا واقعیتی سِعی شکل می گیرد که منبع ظهورِ آیات تفصیلیِ وحیانی و منشأ شکل گیریِ افکار، عواطف، اعمال و اقوال نبوی/وَلَوی است و با مرور آن آیات و احوال بر فرازجای عقلی احساسی عملی و قولیِ فاطمه س، آن فرهنگ الهی-نبوی/ولوی، به فرهنگی انسانی نیز بدل می گردد و فرهنگی توحیدی-ایمانی یا فرهنگی الهی-انسانی رقم می خورد. بنابراین فاطمه، منشأ جامعِ فرهنگ الهی و انسانی و مرجع کامل آن دو است و از همین رو است که برای مظهر تامّ حقیقت محمدیه و حجّت بر زمین، الگو محسوب می شود؛ چون، منشأ قوسِ نزولِ فرهنگ الهی و ولوی اوست و مُعاد قوسِ صعودِ آن؛ منبع تنزیل فرهنگ هدایتِ مهدوی و مرجع تأویل آن. بر مدعیان انطباق فرهنگ بشری با فرهنگ الهی است که اسوه جامع و الگوی کامل این انطباق را در فاطمه س بیابند و با تأویل فرهنگ مردمی به فرهنگ فاطمی و التزام به لوازم آن، به غایت قصوای خود تقرب جویند؛ کوششی که کمال آن را در قیام مهدی علیه السلام عج خواهیم دید ان شاءالله.
