الحاد جدید، طبیعت گرایی هستی شناختی و علم
نوشتاری از حجت‌الاسلام والمسلمین حمیدرضا شاکرین مدیر گروه منطق فهم دین پژوهشگاه
طبیعت‌گرایی هستی‌شناختی (Ontological Naturalism) بن‌مایه اصلی الحاد جدید و بیانگر این گمانه است که تنها عوامل و قوانین طبیعی، نه خدا یا دیگر امور فراطبیعی و روحانی، در این جهان اثرگذارند.[۱] لاجرم فهـم کامـل جهـان نیازمند رجـوع بـه آفریننده و یـا فاعلیـت الهـی نیست.[۲]
شماری طبیعت‌گرایی هسـتی‌شـناختی را بنیاد فلسـفیِ اجتناب‌ناپذیرِ علم دانسته‌اند. مارتین ماهنر[۳] برآن است که علم (ON)[۴] را پیشفرض انگاشته و طبیعت‌گرایی به مثابه مفروض متافیزیکی قوی و بدیل ناپذیر، به طور ضمنی در چهارچوب علم جای دارد.[۵] از طرف دیگر طبیعت‌گرایان، موفقیت علوم طبیعی را دلیل بر موجـه بودن طبیعت‌گرایی هستی‌شناختی انگاشته‌اند. فردریک اشمیت در این باره می‌گوید: «…طبیعت‌گرایی هستی‌شناختی بوسـیله موفقیت‌هـای علـم طبیعـی حمایت می‌شود و این موفقیت، موفقیت در شناخت آنچه واقعی است مـی‌باشـد.»[۶] ایشان تبیین‌های طبیعی را بهترین نوع تبیین قلمداد کرده و از جمله امتیازات آن را سادگی در توضیح دادن اطلاعات موجود می‌دانند.
در عین حال طبیعت‌گرایی هستی شناختی از جهات مختلفی قابل نقد و ارزیابی است، از جمله:
- طبیعت‌گرایان برای نفی حقایق فرامادی و نفی تاثیر آنها در جهان فیزیکی، آن هم به‌مثابه پیشفرضی اجتناب‌ناپذیر برای علم،هیچ استدلال قانع کننده‌ای نداشته و به تعبیر جان هیک و پلانتینگا طبیعت‌گرایی صرفا نوعی جزمیت دل‌بخواهانه[۷] و فاقد هرگونه دلیل قانع کننده است.[۸] افزون بر آن طبیعت‌گرایی در آینده نیز امکان اثبات نخواهد داشت؛ چراکه هرگونه نفی و اثباتی در این حوزه نیازمند ابزارها و منابع معرفتی‌ای است که صلاحیت بررسی فراطبیعت را داشته باشد و چنین چیزی با ابزارهای حسی و روش تجربی که طبیعت‌گرایی متعهد به آن است امکان‌پذیر نیست.
- طبیعت‌گرایی مبتلا به وجود معارض مدلل است و همه براهین اثبات وجود خدا و فاعلیت او، علیت قوای ذهنی، دلایل نافی بستار فیزیکی علیت و اثباتگر تاثیر حقایق فراطبیعی در جهان نقدهایی بر طبیعت گرایی به حساب می آیند.
- طبیعت‌گرایی هستی‌شناختی خودستیز و تناقض آمیز است؛ زیرا چیزی جز آنچه به روش تجربی به دست آمده باشد را برنمی‌تابد؛ درحالیکه خود برآمده از روش علمی نبوده و به حکم خود مردود و فاقد اعتبار است.
- طبیعت‌گرایی هستی‌شناختی فاقد کفایت تبیینی است و به طور خاص قادر به تبیین چرایی جهان و نظامات آن، تبیین خودآگاهی و پدیدارهای ذهنی و حتی تبیین اصل طبیعت‌گرایی هستی‌شناختی نیست.
- کاربرد اصل سادگی نیز گزینش میان دو نظریه علمی است و براساس آن درصورت نبود مرجحات دیگر نظریه‌ای که پیش‌فرضهای کمتری دارد مقدم می‌شود. این در حالی است که اولا طبیعت‌گرایی یک نظریه علمی نبوده و یک نگاه کلان هستی شناختی است که طبیعت‌گرایان آن را به مثابه یک پیشفرض به‌کار می‌برند. ثانیا درجایی کاربرد دارد که دو نظریه در تمام فضیلت‌های لازم برای علم مساوی بوده و فقط یکی ساده تر از دیگری باشد، درحالیکه طبیعت‌گرایی در چنین نسبتی با فراطبیعت‌گرایی قرار ندارد؛ بلکه صرفا پیشفرضی نامدلل در برابر رقیب مدلل و دارای کفایت تبیینی کامل‌تر است.
نقدهای دیگری نیز در این باره گفتنی است که سخن به درازا می‌کشاند و تطویل در آن از عهده این مختصر خارج است.[۹]
[۱] Naturalism (Stanford Encyclopedia of Philosophy)
[۲] Haught, John (2006). Is Nature Enough? Meaning and Truth in the Age of Science, Cambridge, Cambridge University Press. P. 5.
[۳] Martin Mahner
[۴] Ontological Naturalism
[۵] Mahner, Martin (2012). “The Role of Metaphysical Naturalism in Science”, Science & Education, V. 21, Issue 10: 1437-1459, p.1438.
[۶] Schmitt, Frederick (1995). “Naturalism”, in Kim and Sosa (1995), Companion to Metaphysics, Oxford, Basil Blackwell: 343-345., p. 343.
[۷] John Hick, Between faith and Doubt: Dialogues on Religion and Reason, 2010. Palgrave Macmillan; 2010th edition (April 9, 2010)
نیز بنگرید: جان هیک، طبیعت‌گرایی در مقابل دین، ترجمه فرهاد عمورضایی، اطلاعات حکمت و معرفت : آذر ۱۳۹۵، سال یازدهم – شماره ۹ ، ص ۵۶ تا ۵۸.
[۸]See: Alvin Plantinga, (2011). Where the Conflict Really Lies: Science, Religion and Naturalism, New York, Oxford University Press. P.251.
[۹] جهت آگاهی بیشتر بنگرید: سیدمهدی بیابانکی، امکان طبیعت‌گرایی در علم، فلسفه علم، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، دوفصلنامه علمی پژوهشی، سال هشتم، شماره دوم، پاییز و زمستان ۱۳۹۷، صص۲۳ -۴۰؛ روزبه زارع، سیدحسن حسینی، تبیین نهایی و موجود ضروری: طرح و بررسی دیدگاه تیموتی اکانر، پژوهشنامه حکمت، پاییز و زمستان ۱۳۹۷، ش ۳۲، صص ۸۵ – ۱۰۷؛ حمیدرضا شاکرین، طبیعت‌گرایی هستی شناختی، بررسی و نقد، اندیشه نوین دینی (در دست چاپ)
