به گزارش اداره روابط عمومی و اطلاع رسانی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، به همت گروه ادبیات اندیشه پژوهشکده فرهنگ و مطالعات اجتماعی و با همکاری فرهنگسرای اندیشه، تازه‌ترین نشست رستاخیز واژه‌ها، با عنوان «خدمات متقابل کاریکاتور با فرهنگ و هویت اسلامی» برگزار شد.
در این نشست ابعاد خدمات متقابل کاریکاتور با فرهنگ و هویت اسلامی با حضور استاد عباس گودرزی، استاد علی میرایی و با اجرای محمد حسن شاهنگی مورد تحلیل قرار گرفت.
در ابتدای این نشست عباس گودرزی ضمن ارائه تعریفی از هنر کاریکاتور گفت: کاریکاتور هنری تصویری با درون‌مایه طنز است که می‌خواهد اتفاقی را همراه با یک لبخند یا یک کنایه به مخاطبین توضیح دهد. این هنر زیرمجموعه تصویرسازی‌ها تعریف شده و در آن از نمادها استفاده می‌شود. به صورت کلی می‌توان گفت که کاریکاتور نیش و تیغی است که از طرف جامعه به سمت مسئولین زده می‌شده است.
وی ضمن ارائه تاریخچه‌ای از کاریکاتور در ایران گفت: این صنعت هنری از ۱۲۰ سال قبل وارد مطبوعات ایران شد، اما در دوران پهلوی بسیار محدود می‌شود. همان‌طور که می‌دانید کاریکاتور همیشه همراه با نقد به حاکمیت و وضع موجود است و به همین دلیل در این دوران با موانع زیادی روبه‌رو می‌شود. برای مثال در این دوران نشریه «توفیق» را داریم که بسیار محدود کاریکاتورهایی منتشر می‌کرده و بارها مجوزش لغو شده است.
او با اشاره به توسعه این رشته هنری پس از پیروزی انقلاب اسلامی گفت: پس از انقلاب، حرکت‌های بسیار خوبی در حوزه کاریکاتور داشتیم و این هنر به سمت مردمی‌شدن رفت. در حقیقت، مردم عادی با استفاده از ذوق هنری خود دست به تولید کاریکاتورهایی زدند که وضعیت دوران پهلوی را نقد می‌کرد و نشان‌دهنده اعتراض مردم بود. نشریه «بهلول» یکی از اولین نشریاتی است که در این زمینه فعالیت می‌کرده است. همچنین نشریات دیگری مثل «فکاهیون»، «خورجین» و «گل آقا» را داریم که پس از آن به وجود آمد و طنز انقلابی را ترویج داد. نکته قابل توجه این است که هنرمندان این عرصه همواره از سوی رهبر معظم انقلاب مورد تایید و تشویق قرار گرفتند. برای مثال آقای صابری فومنی که مسئول نشریه «گل آقا» بودند همواره مورد تایید ایشان قرار می‌گرفتند.
این هنرمند کاریکاتوریست با اشاره به جنبه‌های مختلف نهفته در کاریکاتور ادامه داد: طنز تصویری یا کاریکاتور انواع مختلفی دارد که از آن جمله می‌توان به هجو، کمیک، طنز و فانتزی اشاره کرد. «کاریکاتور طنز» اصلی‌ترین بخش این هنر تصویری است که علاوه بر این‌که لبخندی را بر لبان بیننده می‌آورد، نیشی هم به او می‌زند. همچنین «کاریکاتور هجو» لطیفه‌هایی است که در بین عموم مردم رد و بدل می‌شود. این گونه سطحی بوده و فقط قصد دارد لبخندی را بر لبان مخاطب بنشاند. «کاریکاتور فانتزی» نیز تصویرسازی‌های تخیلی است که مفهومی فانتزی را به ذهن متبادر می‌کند.
گودرزی با اشاره به بی‌مهری‌هایی که در حق کاریکاتور صورت گرفته است، اظهار کرد: البته باید اشاره کنم که هنر کاریکاتور گاهی مورد بی‌مهری و کم‌لطفی هم قرار گرفته است؛ برای مثال در جشنواره هنر فجر اصلاً جایی برای کاریکاتور تعریف نکرده‌ایم. این موضوع در حالی است که با استفاده از این ابزار می‌توان خیلی از مسائل را برای جامعه تبیین کرد. نکته مهم این‌جاست که کاریکاتور و تولیدکننده آن عمدتا دارای ایدئولوژی و فکرند و هر اثرشان دنیایی از مفاهیم را به مخاطب یادآوری می‌کند.
علی میرایی در بخش دیگری از این جلسه گفت: کاریکاتور ابزاری هنری است که می‌تواند درخدمت نور یا ظلمت باشد، در خدمت رحمان باشد یا شیطان و … از سوی دیگر کاریکاتور یکی از شئون مهم در هنر است که می‌تواند به عنوان یک ابزار در خدمت گروه‌های مختلف جامعه قرار بگیرد.
وی ادامه داد: بنده معتقدم که بهترین کاریکاتوریست دنیا خود خداوند است. در قرآن آیاتی را داریم که مفاهیمی شبیه به مضامین نهفته در کاریکاتور را بیان کرده است. برای مثال کاریکاتوری از فاسقین، منافقین، کافران، مسخره‌کنندگان مردم و … در قرآن به خوبی ترسیم شده است. برای مثال آیه ۱۱۰ سوره مؤمنون می‌گوید: «فَاتَّخَذْتُمُوهُمْ سِخْرِیًّا حَتَّی أَنْسَوْکُمْ ذِکْرِی وَکُنْتُمْ مِنْهُمْ تَضْحَکُونَ» یعنی ((شما کافران) آن بندگان خاص مرا تمسخر می‌کردید تا آن‌جا که این سبب شد که مرا به کلی فراموش کردید و بر آن خداپرستان خنده و استهزاء می‌کردید.) نکته مهم این‌جاست که خداوند در چند آیه بعد کنایه‌ای به کافران می‌زند.
این پژوهشگر در بخش دیگری از صحبت‌های خود، کاریکاتور را یکی از مهم‌ترین رسانه‌های امروز دانست و گفت: دقت داشته باشید که کاریکاتور به عنوان رسانه هم مطرح است و از این منظر ابزاری است که با استفاده از تکنیک بزرگ‌نمایی با مخاطبش ارتباط برقرار می‌کند. من کاریکاتور را یک پیشرانه در جریان رسانه می‌شناسم که در دیگر بخش‌های هنری نظیر انیمیشن‌سازی و کارتون‌سازی می‌تواند بسیار کمک‌کننده باشد. کاریکاتور در عصر فعلی نیز ابزار بسیار مهمی است؛ برای مثال می‌بینید که نشریه شارلی ابدو مدت‌ها وقت می‌گذارد تا از طریق کاریکاتور، مفهومی ریشه‌ای در اسلام را مورد تمسخر قرار دهد. در گذشته و در سایر ادیان شاهد ارتباط هنرمندان و مذهب بوده‌ایم. متولیان مذهبی به منظور تبلیغ دین و هنرمند غالباً به منظور حمایت مالی با یکدیگر همکاری می‌کردند؛ نمونه بارز این ماجرا همکاری داوینچی و میکل آنژ با کلیسای کاتولیک است که منجر به خلق آثاری چون شام آخر، آفرینش آدم، مجسمه حضرت موسی، حضرت داوود، حضرت مریم و حضرت عیسی و … شده است. خلق آثار دینی سفارشی توسط این هنرمندان الزاما منجر به مذهبی شدن هنرمند یا نتیجه مذهبی بودن وی نیست.
او ادامه داد: در مورد کاریکاتور قضیه کمی پیچیده‌تر است، چرا که کاریکاتور هنری سلبی و انتقادی و از همه مهم‌تر هنری اعتراضی است و به دلیل این‌که در آموزه‌های اسلام، محدودیت‌هایی برای به‌تصویر کشیدن خیلی از موارد وجود دارد، این پیچیدگی دوچندان می‌شود. البته متاسفانه برداشت سطحی و نازل از کاریکاتور در جامعه ما شده است.
عباس گودرزی نیز در پاسخ به سوالی درباره استفاده از زبان بین‌المللی کاریکاتور برای بیان مهم‌ترین مفاهیم دنیای اسلام گفت: به نظرم با استفاده از کاریکاتور به خوبی می‌توان اعتقادات و ایدئولوژی‌های خاص اسلام و نظام را تبلیغ کرد. البته پیش‌تر کارهای بزرگی صورت گرفته است. یکی از مهم‌ترین اتفاقات، راه‌اندازی جشنواره کاریکاتور هولوکاست از سوی آقایان مازیار بیژنی و مسعود شجاعی طباطبایی بود. در این نمایشگاه، مجموعه آثاری تولید شد که سر و صدای زیادی به پا و دروغ‌پردازی‌های رژیم صهیونیستی را برای همگان فاش کرد. بنده معتقدم که کاریکاتور می‌تواند به خوبی دروغ‌های دشمنان ما را افشا کند.
علی میرایی هم در پاسخ به سوال دیگری درباره اهانت نشریات خارجی به پیامبر اسلام از طریق کاریکاتور گفت: باید دید کسانی که در نظام فکری غرب، هجمه‌هایی را نسبت به پیامبر ایجاد می‌کنند از کدام آبشخور تغذیه می‌شوند. حتی اگر سیستم‌های پشت پرده آنان را کنار بگذاریم، وقتی که تصمیم می‌گیرند با استفاده از کاریکاتور به بزرگ‌ترین شخصیت اسلام یعنی پیامبر حمله کنند یعنی این‌که در مسیرهای دیگر به نتیجه نرسیده‌اند. همان‌طور که ابوجهل‌ها در صدر اسلام زمانی که در حال شکست خوردن بودند، افکار مردم را به مسخره می‌گرفتند.
