غدیر خم از منظر شاهدان واقعه
مقاله‌ای از حجت‌الاسلام و المسلمین سید محسن شریفی برگرفته از مداخل «غدیر» و «سندشناسی غدیر» دانشنامه امام علی(ع) اثر فاخر پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی
از ویژگیهای غدیر خم، شاهدان فراوان آن بر وقوع این واقعه است. مسلمانان جهان از سراسر بلاد اسلامی، از دور و نزدیک، در حجهالوداع در کنار پیامبر اکرم (ص) در منطقه غدیر خم حاضر بودند و دیدند و شنیدند که رسول خدا (ص) به امر الهی، علی بن ابیطالب (ع) را به مقام امامت مسلمانان معرفی فرمود و از همه حاضران بر این امر بیعت گرفت. پس از روز واقعه غدیر و بازگشت حاجیان به شهر و کشور خویش، این حقیقت جاودانه در دلها و تاریخ اسلام ثبت گردید. در آن میان، نزدیک به ۱۵۰ نفر از اصحاب پیامبر (ص) وجود دارند که گواهی آنان در کتب تاریخ ثبت شده و از اهمیت ویژهای برخوردار است.
وجود راویان فراوان برای حدیث غدیر یکی دیگر از ویژگیهای برجسته واقعه غدیر خم است که با توجه به تواتر آن هر گونه تردید درباره این واقعه را میزداید. به بیان دیگر جزئیات وقایعی که در غدیر خم و پیش و پس از آن اتفاق افتاده، یکجا و از یک نفر نقل نشده است، بلکه هر یک از حاضران گوشههایی از آن مراسم باشکوه را بازگو کردهاند. با استمداد از احادیث و تاریخ، تصویری از جریان غدیر قابل ترسیم است که در ادامه به صورت خلاصه بازگو می‌شود.
مراسم غدیر از ویژگی برجستهای برخوردار بود و از نقطه آغاز تا پایان، لحظه به لحظه به فرمان خدا بود، و در هر موردی دستور لازم از سوی پروردگار نازل میشد. این، حاکی از عظمت محتوایی برنامه غدیر بود که باید بسیار دقیق و با حراست خداوندی انجام میشد؛ تا هر یک از اهداف پیشبینی شده، در جای خود عملی شود.
دستور الهی برای این سفر، مقارن ایام حج صادر شد و پیامبر اکرم (ص) شرایط مختلف را برای حضور همه جانبه مردم مهیا نمود. در این سفر، دو مقصد اساسی در نظر بود: بیان دو حکم مهم از قوانین اسلام که هنوز برای مردم بهطور کامل و رسمی تبیین نشده بود؛ مناسک حج و موضوع جانشینی علی (ع).
با حرکت کاروان پیامبر (ص) از مدینه به سوی مکه، افراد قبایل مختلف مسلمان به جمعیت اضافه میشدند. با رسیدن این خبر مهم به مناطق دورتر، مردم اطراف مکه و شهرهای یمن و غیر آن نیز به سوی مکه سرازیر شدند، تا جزئیات احکام حج را شخصاً از پیامبرشان بیاموزند و در نخستین سفر رسمی حج آن حضرت شرکت کنند. از آنجا که پیامبر (ص) اشاره کرده بودند که امسال سال آخر عمر من است، این مطلب میتوانست سبب شرکت همه جانبه مردم باشد. جمعیتی حدود یکصد و بیست هزار نفر در مراسم حج شرکت کردند که فقط هفتاد هزار نفر آنان از مدینه به همراه حضرت حرکت کرده بودند.
در مکه و ضمن اعمال حج، پیامبر اکرم (ص) در دو موقعیت حساس برای مردم سخنرانی کرد که در واقع زمینهسازی برای ایراد خطبه غدیر بود: نخستین خطابه حضرت در منا و دومین سخنرانی در مسجد خَیف بود.
انتظار میرفت رسول خدا (ص) در آخرین سفر حج خود، مدتی در مکه بماند، ولی بلافاصله پس از اتمام حج رهسپار شدند، تا در وقت معین در منطقه «غدیرخم» حاضر باشند. این منطقه محل افتراق کاروانها و تقاطع مسیرها بود که در کنار آبگیری به همین نام بود.
نزدیک ظهر روز دوشنبه ۱۸ ذی حجه سال دهم هجری کاروان به منطقه غدیر خم رسید، و حضرت مسیر حرکت خود را به سمت راست جاده و بهسوی غدیر برگرداند و فرمود: «ای مردم، دعوت کننده خدا را اجابت کنید که من پیامآور خدایم». این سخن، کنایه از فرا رسیدن هنگام ابلاغ پیام مهمی بود. سپس فرمان دادند، تا منادی چنین ندا کند: «همه مردم بایستند و پیشروندگان بازگردند و جامانده‌گان در اینجا توقف کنند».
صحرا برای نخستین بار شاهد تجمع بزرگ بشری بود. شدت گرما بر اثر حرارت آفتاب و داغی زمین، به حدی بود که مردم، و حتی خود حضرت، گوشهای از لباس خود را به سر انداخته، گوشهای از آن را زیر پای خود نهاده بودند، و عدهای از شدت گرما عبای خود را به پایشان پیچیده بودند. پس از آماده شدن مردم، پیامبر اکرم (ص) سخنرانی تاریخی و آخرین خطابه رسمی خود را آغاز کرد.
سخنرانی تاریخی پیامبر اکرم (ص) در غدیرخم حدود یک ساعت طول کشید و با معرفی و بلند کردن دست امیرالمؤمنین علی (ع) در قسمتی از این خطبه و با بیان «مَنْ کُنْتُ مَولاهُ فَهذا عَلِی مَولاهُ» با صراحتِ کامل بر جانشینی و امامت علی (ع) تصریح و تاکید فرمود. آنگاه پیامبر (ص) اشاره فرمود که من، پس از اتمام خطبه، شما را به بیعت کردن با خود و علی بن ابیطالب دعوت میکنم. در طول سه روزی که مراسم بیعت ادامه داشت، قشرهای مختلف مردم گروهگروه در پیشگاه پیامبر (ص) حضور و با علی (ع) به عنوان امیرمومنان بیعت کردند.
این واقعه با آیه اکمال دین «اَلیَوْمَ أَکْمَلْتُ لَکُمْ دینَکُمْ وَ اَتْمَمْتُ عَلَیْکُمْ نِعْمَتی وَ رَضیتُ لَکُمُ الْاِسْلامَ دیناً» به تایید خدای متعال رسید و پس از مراسم پرشور غدیر شاعر پر آوازه حسان بن ثابت در همانجا اشعاری را سرود و سندی تاریخی در غدیر به نام خود ثبت کرد.
با سفارش پیامبر اکرم (ص) مسلمانان حاضر در این واقعه مسئولیت یافتند، تا این خبر را به غایبان برسانند و بدین گونه ماجرای غدیر به صورتی در سینهها جای گرفت که عده زیادی خطبه غدیر یا قسمتی از آن را حفظ کردند و برای نسلهای آینده به یادگار گذاشتند و هیچ کس قدرت کنترل یا حبس چنین خبر مهمی را نداشت.
این اجتماع ۱۲۰ هزار نفری برای شنیدن سخنرانی، در دنیای امروز هم امری غیر عادی است که در تاریخ نبوت، از شش هزار سال پیش تا آن روز، هرگز چنان مجلس شکوهمندی برای سخنرانی تشکیل نشده بود. با نقل شاهدان حاضر در واقعه غدیر خم جوانب بسیاری از این ماجرا روشن شده و مراحل تکمیل یک حقیقتِ تحقق یافته در خارج فراهم شده است.
