الگویی به نام حکمرانی خودمانی

دکتر حسین بابایی مجرد

عضو هیات علمی گروه مدیریت اسلامی پژوهشکده نظام‌های اسلامی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی

 

. الگویی به نام حکمرانی خودمانی

مکرر شنیده­ایم “بازیگر حکومتی”، “نویسنده حکومتی”، “دانشمند حکومتی”، “علم حکومتی”، “دانشگاه حکومتی” و … این “دوئیت” یا “دوبینی”، “دوگانگی[۱]” یا “دوگانه­انگاری[۲]” در طول تاریخ حکمرانی، سابقه دارد؛ در این نوشتار قصد دارم کمی در باب ابعاد این احساس تفرق و مزایلت مردم و حکومت گفتگو کنم؛ ابعاد “حکمرانی از خود” یا “حکمرانی خودمانی”.

“حکمرانی” که در ادبیات جهان مدرن و پسامدرن، ترجمان واژه “”Governance آمده است به “حکم­روایی” هم ترجمه شده که ترجمه پسندیده­ای است از آن باب که متعرض روایی امر “حکمرانی” یا “اِحکام” می­شود. پس سخن در باب “روایی” و “پذیرش” در مقام “فهم”، “سنخیت” و “همسانی” در مقام “ایمان و اراده” و “هم­آهنگی” و “هم­داستانی” در مقام “عمل” است. با این توصیف از روایی، باید روایی حکمرانی را در اسناد و انتسابش به مبدئی دریافت که طمأنینه را برای آدمی جهت اتباع از این احکام تضمین می­کند “فَلا وَ رَبِّکَ لا یُؤْمِنُونَ حَتَّى یُحَکِّمُوکَ فیما شَجَرَ بَیْنَهُمْ ثُمَّ لا یَجِدُوا فی‏ أَنْفُسِهِمْ حَرَجاً مِمَّا قَضَیْتَ وَ یُسَلِّمُوا تَسْلیماً”(نساء/۶۵)  و این ترجمان همان حکمرانی خودمانی است. آیات متعدد قرآنی تحقق این حکمرانی را با تقییدش با قید “بماانزل­الله”(مائده/۴۴-۴۵-۴۷-۴۸-۴۹) و “بما اراک­الله”(نساء/۱۰۵) میسر دانسته و به همین جهت است که در اندیشه اسلامی، مرتبه حکمرانی مرتبه اتصال و اتصاف به آیات­الله است که از آن به “حکم­الله”(مائده/۴۳ و انعام/۵۷-۶۲) تعبیر می­کند در مقابل امر ارجاع حکمرانی به طواغیت “یُریدُونَ أَنْ یَتَحاکَمُوا إِلَى الطَّاغُوتِ وَ قَدْ أُمِرُوا أَنْ یَکْفُرُوا بِهِ”(نساء/۶۰) و حکمرانی ادلایی و ارتشایی “وَ لا تَأْکُلُوا أَمْوالَکُمْ بَیْنَکُمْ بِالْباطِلِ وَ تُدْلُوا بِها إِلَى الْحُکَّامِ لِتَأْکُلُوا فَریقاً مِنْ أَمْوالِ النَّاسِ بِالْإِثْمِ وَ أَنْتُمْ تَعْلَمُونَ”(بقره/۱۸۸) که حکمرانی جاهلی نام می­گذارد “أَفَحُکْمَ الْجاهِلِیَّهِ یَبْغُونَ وَ مَنْ أَحْسَنُ مِنَ اللَّهِ حُکْماً لِقَوْمٍ یُوقِنُونَ”(مائده/۵۰) و این در حالی است که هیچ مشارکی برای حکم­الله وجود ندارد “وَ لا یُشْرِکُ فی‏ حُکْمِهِ أَحَداً”(کهف/۲۶).

. “حکمرانی خودمانی” چونان “دین خودمانی”

خداوند دینی آورد و فطرت بشر را نیز بر دین قیم، مفطور کرد و سرشت و جبلتش را بر آن اساس بنیان نهاد و سپس از باب اغراء فرمود “فَأَقِمْ وَجْهَکَ لِلدِّینِ حَنیفاً فِطْرَتَ اللَّهِ الَّتی‏ فَطَرَ النَّاسَ عَلَیْها لا تَبْدیلَ لِخَلْقِ اللَّهِ ذلِکَ الدِّینُ الْقَیِّمُ وَ لکِنَّ أَکْثَرَ النَّاسِ لا یَعْلَمُونَ”(روم/۳۰). پس اساس تحریص و تحریض بشر بر تدین به دین تشریعی الهی، یک قاعده بسیار ساده است و آن اینکه “به ندای درونت گوش بده”. صدالبته مدسوس و مقبور کردن این امر درونی چه در روش گزارشیش و چه منش گرایشیش یعنی حرمان و بی­بهرگی(شمس/۱۰). لذا دیگر این نفس دسیسه شده، مرجعیت ندارد و گفتمان اهالی مکتب “ارجاء” هم باطل.

پس خیلی نگران نباشیم؛ دین خودمانی و غیرخودمانی هم داریم، حکمرانی که جای خود دارد. فرعون هم نگران دین مردم بود”وَ قالَ فِرْعَوْنُ ذَرُونی‏ أَقْتُلْ مُوسى‏ وَ لْیَدْعُ رَبَّهُ إِنِّی أَخافُ أَنْ یُبَدِّلَ دینَکُمْ أَوْ أَنْ یُظْهِرَ فِی الْأَرْضِ الْفَسادَ”(غافر/۲۶) اما نه دین خودمانی­شان که منطبق با جبلتشان است بلکه دین فرعونی که دین استخفاف است”فَاسْتَخَفَّ قَوْمَهُ فَأَطاعُوهُ إِنَّهُمْ کانُوا قَوْماً فاسِقینَ”(زخرف/۵۴) لذا این تدین را اسناد به فاسقان می­دهد یعنی کسانی که از هویت فطری خود تهی شده­ و از اتکاء و اتصال به دین خودمانی باز ماندند.

.نفی حکمرانی خودمانی، علل و چاره­ها

وقتی بخشی از عامه، حکومت را از آن خود نمی­دانند آنچنانکه

  • در مرتبه سیاستی، سیاست بنزینی­اش می­شود تخریب و اغتشاش؛
  • در مرتبه نهاد و نهادسازی، نظارتی­ استصوابی شورای نگهبانش می­شود برچسب مهندسی آراء و نفی جمهوریت می­خورد؛
  • در مرتبه قانون اساسی، اصل ۵۷، اصل استقلال قوا و تبعیتشان از امر ولی می­شود دامنه محدود اختیارات رییس­جمهور؛
  • و …

که مجموعه این “تغایرها” و “تهافت­ها” را با مفهوم افول “سرمایه اجتماعی” به درست یا غلط صورتبندی و تحلیل می­کنند بالاخره باید مشکل را در جایی دریافت. یا مسخ “خود” عامه یا انحراف حکمرانی یا تلفیق این و آن.

الف. مسخ “خود” عامه

شنیده­اید که می­گویند انسان دو “من” دارد: “من علوی” و “من سفلی”؛ اجتماع نیز همین دو “من” را دارد؛ هم “من طبعی یا سفلی” دارد و هم “من فطری یا علوی”.

من فردی با مراتب سفلی و علوی:

قرآن کریم از کسانی می­گوید که هم تمام همّشان، خودشان است “وَ طائِفَهٌ قَدْ أَهَمَّتْهُمْ أَنْفُسُهُمْ”(آل­عمران/۱۵۴) و در عین حال خودشان را فراموش می­کنند “وَ لا تَکُونُوا کَالَّذینَ نَسُوا اللَّهَ فَأَنْساهُمْ أَنْفُسَهُمْ”(حشر/۱۹) گویی مانند انسانی که از شدت ظهور، روشنی روز را نمی­بیند یا از شدت شناوری ـ استغراق ـ ، آب را نفی می­کند یا به جهت برتری­جویی و ظلم، به رغم شدت یقین، آیات روشن الهی را انکار می­کند “فَلَمَّا جَاءَتهُْمْ ءَایَاتُنَا مُبْصِرَهً قَالُواْ هَاذَا سِحْرٌ مُّبِینٌ*وَ جَحَدُواْ بهَِا وَ اسْتَیْقَنَتْهَا أَنفُسُهُمْ ظُلْمًا وَ عُلُوًّا”(نمل/۱۳-۱۴). این توجه به نفس از یکسو و غفلت از نفس از سوی دیگر، گویای مراتب نفس یا همان “من” آدمی است.

من اجتماعی با مراتب سفلی و علوی:

من اجتماعی هم مانند من فردی، گاه میل به طبیعتش دارد و گاه فطرتش و این نوسان و سریان در طبیعت و فطرت است که مقدراتش را می­سازد؛ نعمت و نقمت الهی نیز تابع همین طبیعت­خواهی یا فطرت­طلبی اجتماعی است “ذلِکَ بِأَنَّ اللَّهَ لَمْ یَکُ مُغَیِّراً نِعْمَهً أَنْعَمَها عَلى‏ قَوْمٍ حَتَّى یُغَیِّرُوا ما بِأَنْفُسِهِمْ وَ أَنَّ اللَّهَ سَمیعٌ عَلیمٌ”(انفال/۵۳) و یا “إِنَّ اللَّهَ لا یُغَیِّرُ ما بِقَوْمٍ حَتَّى یُغَیِّرُوا ما بِأَنْفُسِهِمْ”(رعد/۱۱).

پس احتمال اول اینکه مردم حکمرانی را خودمانی نمی­دانند گذار از “من علوی” به “من سفلی” است که این گذار می­تواند ثمره برتری­جویی و ظلم یا شدت ظهور و تجلی یا … باشد.

ب. انحراف از حکمرانی از مردم، با مردم و در مردم

اما قصور با تقصیری را نیز باید بر نظام حکمرانی متوجه دانست و آن ضعف در اسفار سه­گانه “از مردم”، “با مردم” و “در  مردم” است و این در حالی است که اصول قانون اساسی و منویات امام راحل رحمه­الله علیه و مقام معظم رهبری حفظه­الله بر جمهوریت نظام از دو منظر تأکید دارند: منظر اول امر تحقق حکمرانی است که جز با قبول و پذیرش عموم میسور نیست و الا مستلزم جبر و استبداد است و منظر دوم حق و بالاتر از آن تکلیف و مسئولیت مردم برای مداخله در امر حکمرانی است همچنانکه فرمود “کلکم راع و کلکم مسئول عن رعیته”.

این حضور و ظهور خواست و اراده عامه در امر حکمرانی، منتی است که خداوند بر بشر نهاده است؛ خداوند از برخی از نعمات خود تحت عنوان منت یاد کرده است؛ نعمتی که بشر را توان تحمل وزر و سنگینی آن نیست پس بی­شک نیازمند دستگیری عوامل غیرمادی است. موارد امتنان در قرآن کریم متعدد است: نعمت “هدایت”(نساء/۹۴) و (حجرات/۱۷)، نعمت “امامت و وراثت مستضعفین”(قصص/۵)، نعمت “نجات از ظلمه”(طه/۳۶-۴۱) و (صافات/۱۱۴-۱۱۹) و نعمت “بعثت پیامبران از مردم”(آل­عمران/۱۶۴) و (ابراهیم/۱۱) که سرجمع این منت­ها بعثت رسل از میان مردم است تا با نجات ایشان از ظلمه و هدایتشان، آنها را برای امامت و وراثت حکمرانی که همان استخلاف است “وَعَدَ اللَّهُ الَّذینَ آمَنُوا مِنْکُمْ وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ لَیَسْتَخْلِفَنَّهُمْ فِی الْأَرْضِ کَمَا اسْتَخْلَفَ الَّذینَ مِنْ قَبْلِهِمْ وَ لَیُمَکِّنَنَّ لَهُمْ دینَهُمُ الَّذِی ارْتَضى‏ لَهُمْ وَ لَیُبَدِّلَنَّهُمْ مِنْ بَعْدِ خَوْفِهِمْ أَمْناً یَعْبُدُونَنی‏ لا یُشْرِکُونَ بی‏ شَیْئاً وَ مَنْ کَفَرَ بَعْدَ ذلِکَ فَأُولئِکَ هُمُ الْفاسِقُونَ”(نور/۵۵) مهیا کنند. پس حکمرانی بر مردم با هدف توانمندسازی ایشان برای استخلاف یا همان مردمی­سازی حکمرانی انجام می­شود و این همان نعمت بزرگ یا منت الهی بر بشر است. لذا حکومت اسلامی موظف است بر اقامه عامه چرا که عامه، عمود دین­اند و اقامه این عمود به میل و رکون حکمرانی به عامه است “وَ إِنَّمَا عِمَادُ الدِّینِ وَ جِمَاعُ الْمُسْلِمِینَ وَ الْعُدَّهُ لِلْأَعْدَاءِ الْعَامَّهُ مِنَ الْأُمَّهِ فَلْیَکُنْ صِغْوُکَ لَهُمْ وَ مَیْلُکَ مَعَهُمْ” (نهج­البلاغه، نامه ۵۳). بر همین اساس خداوند رسول­الله(ص) را هم که مبعوث می­کند در قوس صعود از میان مردم “من انفسهم” و در قوس نزول در میان مردم “بعث فیهم” برمی­گزیند و ایشان نیز بر تماثل خود با مردم جز در مورد ایحاء “قُلْ إِنَّما أَنَا بَشَرٌ مِثْلُکُمْ یُوحى‏ إِلَیَّ أَنَّما إِلهُکُمْ إِلهٌ واحِد(کهف/۱۱۰)، تأکید داشتند.

قیام عامه برای تحقق حکمرانی مردمی، هم بعد اقتصادی دارد “وَ لا تُؤْتُوا السُّفَهاءَ أَمْوالَکُمُ الَّتی‏ جَعَلَ اللَّهُ لَکُمْ قِیاماً”(نساء/۵)، هم بعد عبادی دارد “حافِظُوا عَلَى الصَّلَواتِ وَ الصَّلاهِ الْوُسْطى‏ وَ قُومُوا لِلَّهِ قانِتین”(بقره/۲۳۸)، هم بعد فکری ـ معرفتی دارد “قُلْ إِنَّما أَعِظُکُمْ بِواحِدَهٍ أَنْ تَقُومُوا لِلَّهِ مَثْنى‏ وَ فُرادى‏ ثُمَّ تَتَفَکَّرُوا”(سبأ/۴۶)، هم بعد عدالت اجتماعی دارد “یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا کُونُوا قَوَّامینَ بِالْقِسْطِ شُهَداءَ لِلَّهِ”(نساء/۱۳۵)، هم بعد انسجام اجتماعی دارد “جَعَلَ اللَّهُ الْکَعْبَهَ الْبَیْتَ الْحَرامَ قِیاماً لِلنَّاسِ وَ الشَّهْرَ الْحَرامَ وَ الْهَدْیَ وَ الْقَلائِدَ”(مائده/۹۷) و … که نظام حکمرانی، ضامن تأمین همه استلزامات قیام عامه است.

ج. تقصیر مشترک دولت ـ ملت در ایجاد خطای محاسباتی

گاهی نفی حکمرانی خودمانی تقصیر مشترک دولت ـ ملت است که این تقصیر مشترک، خود، ثمره خطای محاسباتی است همچنانکه برخی تنها مصداق بیع را ربا می­دانند. چقدر برای ما این گزاره باورپذیر است که بیع تنها و تنها متماثل با رباست؟! اما عده­ای اینگونه می­اندیشند و اینگونه زیست می­کنند و قران کریم علت این “زیست مخبطانه” را “مساس شیطانی” می­داند “الَّذینَ یَأْکُلُونَ الرِّبا لا یَقُومُونَ إِلاَّ کَما یَقُومُ الَّذی یَتَخَبَّطُهُ الشَّیْطانُ مِنَ الْمَسِّ ذلِکَ بِأَنَّهُمْ قالُوا إِنَّمَا الْبَیْعُ مِثْلُ الرِّبا وَ أَحَلَّ اللَّهُ الْبَیْعَ وَ حَرَّمَ الرِّبا”(بقره/۲۷۵). پس تغییر دستگاه محاسباتی همانا، خبط ـ حرکت در غیر جاده ـ همانا و نفی خود یا “خودناخودانگاری” نیز همانا. این بلیه اجتماعی ثمره تعامل و تعاطی ساختار ـ عامل است لذا یکسره به هیچ­یک از طرفین دولت ـ ملت نباید فروکاسته شود. نتیجتاً همچنانکه رباده و رباگیر مقصرند، ساختارهای رباساز نیز. هر بلیه اجتماعی در این فرمول قابل توضیح است: وجوه ساختاری مؤثر و وجوه عاملیتی تعیین­کننده.

به هر تقدیر، هر زمان عامه، حکومت را از آن خود ندانست باید عمیقاً حساسیت نظام حکمرانی برانگیخته و چاره­جویی شود؛ حتی اگر نتیجه این چاره­جویی­ها تعمیق سیاست­های کنونی، تحکیم نهادهای کنونی و تثبیت رویکردهای کنونی­اش باشد لکن قراین و شواهدی دال بر وجود حساسیت بر اراده و خواست عامه دائماً باید از سوی نظام حکمرانی مخابره شود تا اتصال و اتکای حکمرانی به عامه به انقطاع و انفکاک مبدل نگردد.

[۱] Duality

[۲] Dualism