پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی؛ شایسته ها و بایسته ها
نوشتاری از حجت الاسلام والمسلمین دکتر محمد عرب صالحی رییس پژوهشکده حکمت و دین پژوهی
به مناسبت آغاز بیست و هشتمین بهار تاسیس پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی
مطالب خود را در دو بخش تقدیم می کنم؛ اول توصیف برخی از شایستگی های پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی که در راستای بیان راه طی شده تا کنون است و بخش دوم بایسته های پژوهشگاه که به نوعی ترسیم چشم انداز آینده پژوهشگاه و الزامات آن است:
پژوهشگاه؛ بنیانی بر تقوی و طهارت
نام پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی برای بنده همواره تداعی گر این آیه شریفه از قرآن کریم است:
«لمسجد اسّس علی التّقوی من اوّل یوم احقّ ان تقوم فیه فیه رجال یحبّون ان یتطهّروا والله یحبّ المطّهّرین» (توبه/۱۰۸) این نهال مقدس فرهنگی برآمده از انفاس قدسی و برخاسته از نیات مخلص است. از نفس مسیحایی زعیم حکیم و دوراندیش امت که به دستور ایشان پژوهشگاه شکل گرفته و ذیل نظارت عالیه حضرت ایشان ادامه حیات می دهد، تا ریاست معزز که مکرر پیشنهاد کاشت چنین نهال و تاسیس چنین نهادی را داده و ذیل مدیریت مستقیم معظم له امروز به یک درخت تناور پرثمر تبدیل شده، تا نظرات راهگشای حکیمانی چون علامه جوادی آملی دامت برکاته وحکیم مجاهد علامه مصباح ره و مشارکت در بنیانگذاری از طرف فقیهانی چون آیات عظام مکارم شیرازی دامت برکاته و هاشمی شاهرودی ره، همه و همه نشانگر این است که این خانه و این خانواده بنایی الهی داشته و شایسته است محققان و دین پژوهان نواندیش و راست اندیش بسوی آن رحل اقامت افکنند و در آن سکنی گزینند و ضمن بهره بردن از انبوه آورده های دین در حوزه های مختلف به کشف و استنباط گوهرهای نهفته در آن پرداخته، در زمینه دین پژوهی، حکمت و علوم عقلی، نظام سازی اسلامی، فرهنگ و مطالعات اجتماعی، جامعه را معطر به افکار طاهر و مطهر خود نمایند؛ قطعا صاحبان اندیشه های پاک و ناب محبوب خدا خواهند بود و تا این طهارت روح و فکر توأم با غور در مسائل نوپدید و ورود به عرصه های بکر علمی و پیشتازی در حرکت در مرزهای دانش در یکایک اعضای پژوهشگاه ادامه داشته باشد حیات و بالندگی آن هم تضمین شده است. البته تحصیل چنین طهارتی در نظر و عمل، در نیت و فعل به دلالت آیه شریفه نیازمند زحمت زیاد و تحمل مرارتها و سختی ها و حرکت پیوسته جهادی خواهد بود.
شایسته ها و بایسته های پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی
پژوهشگاهی در تراز ملی: با یک نگاه دقیق و برون پژوهشگاهی به ارکان مختلف آن بخوبی میتوان پژوهشگاه را یک نهاد در تراز ملی دید. مهمترین رکن یک پژوهشگاه اعضای هیات علمی آن است که بحق می توان بسیاری از اعضا را بعنوان یک شخصیت علمی ملی محسوب کرد؛ فارغ از ریاست معزز پژوهشگاه که شخصیتی در تراز ملی و حتی بین المللی است؛ یک نشانه کوچک بر این ادعا تقاضاهای فراوان برای بخدمت گرفتن نیروهای پژوهشگاه در جایگاه ها و مدیریت های علمی ملی است. هم اکنون مدیر حوزه های علمیه خواهران سراسر کشور عضو هیات علمی پژوهشگاه است. معاونت پژوهش سابق حوزه های علمیه سراسر کشور عضو هیات علمی پژوهشگاه و معاونت فعلی، همکار دائم پژوهشگاه و ریاست یکی از پژوهشکده های چهارگانه را بعهده دارد. معاون وزیر دادگستری از نیروهای ارشد و باسابقه پژوهشگاه است؛ رئیس سابق موسسه حکمت و فلسفه ایران و معاون فعلی دانشگاه آزاد از نیروهای با سابقه پژوهشگاه است؛ مسئولیت سازمان پژوهش آموزش و پرورش در برهه ای از زمان بعهده عضو هیات علمی پژوهشگاه است؛ رئیس سابق انجمنهای علمی حوزه های علمیه عضو هیات علمی پژوهشگاه هستند؛ رئیس مرکز مطالعات حوزه های علمیه عضو هیات علمی پژوهشگاه است. مرحوم دکتر موسویان ره استاد متخلق و مجتهد حوزه اقتصاد و از اعضای ارشد علمی پژوهشگاه خود عضویت بسیار موثر در بسیاری از شوراهای اقتصادی ملی از جمله شورای پول و اعتبار را بعهده داشتند؛ طرفه آن که همه این مدیریت ها بنحوی مدیریت علمی است و نه اجرایی صرف؛ بسیاری دیگر از اعضا نیز به تناسب مسئولیتهایی داشته و دارندکه به همین مقدار بسنده می شود.
بخشی از این توان بالای مدیریتی علمی حاصل پرورش مدیران علمی در پژوهشگاه است؛ از بدو ورود به پژوهشگاه به این نکته پی بردم کسانی که مدت زمانی در جلسات با ریاست پژوهشگاه حشر و نشر دارند غیرمستقیم متاثر از این مدیریت توام با حلم و بردباری شده و توان مدیریتی علمی اجرائی بالایی پیدا خواهند نمود. باعتقاد بنده امروز اکثر نیروهای پژوهشگاه توان اداره مراکز علمی بزرگ کشور را واجد هستند.
نشانه دیگر مراجعات فراوان طلاب و دانشجویان از استانهای مختلف برای راهنمایی و مشاوره رساله ها درسطوح مختلف به اعضای هیات علمی پژوهشگاه است ای کاش آماری از تعداد پایان نامه هایی که در پژوهشگاه راهنمایی میشود بدست می آمد تا گستره کار علمی اعضای این پژوهشگاه فقط در بخش تربیت طلاب و دانشجویان تا حدودی نمایان می گشت.
نشانه دیگر دعوت های مکرر و متعدد از اعضای هیات علمی پژوهشگاه برای تدریس، کارگاههای علمی، ارزیابی، سخنرانی علمی، نشستهای علمی انتقادی از طرف مراکز مختلف دانشگاهی و حوزوی در استانهای مختلف بخصوص استان تهران است اینجا هم آمار دقیقی در دست نیست و شایسته است معاونت محترم پژوهشی بانک اطلاعاتی از اعضای علمی پژوهشگاه در همه زمینه ها ایجاد نماید.
کتابها و مقالات علمی پژوهشی، ترویجی، کرسی های علمی و ترویجی، تعداد ارجاعاتی که به آثار پژوهشگاه داده شده و می شود، فعالیتهای رسانشی اعضا در سطح ملی و… همه و همه بخوبی نمایانگر این است که پژوهشگاه در مقایسه با برخی از پژوهشگاههای دیگر با مئونه کم توانسته خدمات بسیاری به جامعه علمی کشور و نظام ارائه کند. طبیعی است که بسیاری از خدمات علمی و فرهنگی قابل آمار و اندازه گیری نیست. بحمدالله در این راستا پژوهشگاه در سالهای اخیر به لطف اجرای برنامه تحول در همه این زمینه ها روند تصاعدی داشته و همچنان با نشاط و سرزندگی به پیش می رود.
در این راستا پیشنهاد می شود از آن جایی که بخشی از نیروهای رکنی و پخته اعضای هیات علمی در شرف بازنشستگی در سالهای آینده هستند از هم اکنون از وجود این اعضا در تربیت محققان آتی پژوهشگاه استفاده شود. شاید بتوان با تعریفی جدید از موظفی برای این دسته از اعضا به جای آن که مستقیما خود وارد حوزه پژوهش شوند و یکی دو تحقیق تحویل پژوهشگاه بدهند چند نفر از نیروهای جوان مستعد و با ظرفیت بالا در اختیار آقایان قرار گیرد تا زیر دست آنها، هم پژوهش کنند و هم تربیت شوند؛ برونداد این شیوه هم کتب و مقالات بیش از آن چه از محقق انتظار می رفت خواهد بود و هم تامین نیروی آینده پژوهشگاه تضمین خواهد شد. بنظر میرسد در این ایام که استخدام در دوایر دولتی بسیار سخت است و از طرفی با موجی از نیروهای مستعد روبرو هستیم قدرت انتخاب و گزینش هم بالاست و باید از این فرصت بخوبی استفاده کرد.
پژوهشگاهی در قامت مبدع و مؤسس
پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی مبدع و بنیانگذار و پیشگام بسیاری از رویکردها و موضوعات علمی تحقیقاتی و حتی برخی رشته های دانشگاهی است. فلسفه های مضاف و پرداختن به آن در علوم و امور مختلف و در حجم بسیار بالا از ابداعات پژوهشگاه است فقط در حوزه فلسفه دین که یکی از فلسفه های مضاف به امور است بالغ بر ۱۵۰ عنوان کتاب و صدها مقاله منتشر کرده است؛ باعتقاد بنده پاسخ به هفتاد درصد از شبهات در حوزه دین و علوم مرتبط از رهگذر پرداختن به فلسفه های مضاف میسر خواهد شد.
تاسیس قطب علمی فلسفه دین و تنها قطب ممتاز کشوری، تدوین سرفصلهای رشته های فلسفه دین مقطع ارشد و دکتری، تاسیس گروه منطق فهم دین و تبدیل آن به یک گفتمان عام در حوزه و دانشگاه، تاسیس رشته منطق فهم دین و تدوین سرفصلهای آن و تصویب آن در مراجع دولتی بالادستی و اجرای آن در دانشگاه اصفهان، فرایند تولید علم تمحض محور از دیگر ابداعات و تاسیسات پژوهشگاه است. پیشتازی در تحول قالبها و بروندادهای پژوهشی و علمی از دیگر ابداعات پژوهشگاه است که اخیرا کلید خورده و نویدبخش اثرگستری بیشتر زحمات اعضا هست را هم می توان در این زمره برشمرد. در این زمینه ناگفته ها فراوان است و خود نیازمند یک مصاحبه تفصیلی است.
پژوهشگاه در تحول و تکامل دائم: از ویژگی های برجسته پژوهشگاه تحول پذیری و انعطاف در این راستاست؛ مکرر به دوستان عرض کرده ام در پژوهشگاه هرکس هر هنر علمی که دارد امکان بروز آن اگر در راستای رفع نیازها و مطالبات اسلام و نظام باشد برای او میسر است. همچنین شوراهای بالادستی با روی گشاده بلکه با حرص و ولع دنبال دریافت پیشنهادات اصولی و طرحهای تحولی و دیدگاههای انتقادی از بیرون و درون پژوهشگاه هستند. بعنوان کسی که هشت سال سمت مدیریتی هم داشته ام شهادت می دهم در جلسات شورای عالی و هیات رئیسه هیچ محذوری برای ارائه دیدگاههای شخصی یا نظراتی که از سوی اعضای پژوهشکده مطرح شده نمی بینم؛ سعه صدر و امعان نظری که از سوی ریاست پژوهشگاه نسبت به دیدگاههای اعضای محترم پژوهشگاه، چه اعضای علمی و چه اعضای اجرایی می شود در کمتر جایی دیده ام و مکرر مشاهده شده در مواردی که رای اکثریت مخالف نظر شخصی ریاست بوده و اقناعی صورت نگرفته ایشان نظر اکثر را مقدم می کنند. اصولا در شوراهای بالادستی از استقلال نظر استقبال فراوانی می شود و این است سر نکته ای که در بالا عرض شد که این جلسات مدیرپرور است. پژوهشگاه اگر طرح تحول می نویسد و اجرا میکند هیچ ابایی ندارد که در حین اجرا اگر نیاز باشد همین طرح تحول هم مورد بازنگری در برخی مواد و تبصره ها قرار گیرد. هر سال به موازات تحولات در عرصه علم و نیاز مخاطبان و نظام، پژوهشگاه نیز در کنار برنامه های زیربنایی خود از این تحولات غافل نمانده و برای خود اولویت های کاری چه در عرصه پژوهش و چه در عرصه ترویج و فعالیت رسانه ای تعریف میکند. البته اصول، غایات، و اهداف اساسی و رویکردهای اصلی پژوهشگاه ثابت ولایتغیر باقی مانده و خواهد ماند.
پژوهشگاهی در تراز فراملی
در این زمینه بنظر می رسد پژوهشگاه هنوز در آغاز راه است. کم و بیش علائمی از این که پژوهشگاه ظرفیت بین المللی شدن دارد گاه و بی گاه خود را می نمایاند؛ مراجعه دغدغه مندان پاسخ به شبهات در عرصه دین پژوهی از کشورهای مختلف به پژوهشگاه در سالهای اخیر شدت گرفته است. درخواستها برای ترجمه آثار پژوهشگاه رو به فزونی است و آثار زیادی را هم با هزینه خود به زبانهای مختلف ترجمه کرده اند؛ مراجعه از کشورهای خارجی به اعضای هیات علمی پژوهشگاه برای انجام تحقیقات کلیدی یا پاسخ به شبهات روز زیادتر از سابق است. مواردی بوده برخی نهادهای دینی در کشورهای اروپایی بخاطر استفاده زیاد از اثار و نوشته های اعضای پژوهشگاه جایزه سالانه برای آنها معین نموده و بعضا حضوری مراتب قدردانی خود را اعلام نموده اند ؛ سال گذشته هیاتی از یکی از کشورهای منطقه طی دیداری با برخی مسئولان پژوهشگاه جوری صحبت میکردند که گویا به پژوهشگاه پناه برده اند؛ سخن آنان این بود که دو جریان در آن کشور در حال اشغال فضای فرهنگی است؛ یکی جریان روشنفکری سکولار که کتابهای آنها در تیراژ بسیار بالا ترجمه و منتشر شده است و دیگری جریان الحاد مدرن که دانشگاههای آن کشور را هدف گرفته و جوانان دانشجو و اساتید دانشگاهها را به الحاد می کشاند؛ خاطرات در این زمینه زیاد است لکن همه آنها سرجمع علائمی است که به ما گوشزد کنند زمان بین المللی شدن پژوهشگاه فرارسیده است و بنظر می رسد پژوهشگاه باید در این زمینه دست به اقدامی اساسی بزند.
