انی فاطمه
لیله القدر(۱)
نوشتاری از حجت الاسلام استاد محمدعلی اردستانی عضو هیات علمی پژوهشگاه
شب قدر، از سویی شب انزال قرآن و از سویی شب قدر است. انزال، ظاهر در نزول دفعی است، چنانکه تنزیل ظاهر در نزول تدریجی است و از این رو، تعبیر انزال در سوره مبارکه قدر: «إِنَّا أَنْزَلْناهُ فِی لَیْلَهِ الْقَدْرِ» ظهور در نزول همه قرآن به گونه دفعی دارد و گویا مقصود از قدر، تقدیر است و تقدیر، زندگی و مرگ و سعادت و شقاوت و غیر آنها را دربر می‌گیرد .این سخنی اجمالی در ظهور آیه شریفه است.
در تفسیر فرات کوفی نقل شده است: «فُرَاتٌ قَالَ حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ الْقَاسِمِ بْنِ عُبَیْدٍ مُعَنْعَناً عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ – علیه السلام – أَنَّهُ قَالَ إِنَّا أَنْزَلْناهُ فِی لَیْلَهِ الْقَدْرِ اللَّیْلَهُ فَاطِمَهُ وَ الْقَدْرُ اللَّهُ فَمَنْ عَرَفَ فَاطِمَهَ حَقَّ مَعْرِفَتِهَا فَقَدْ أَدْرَکَ لَیْلَهَ الْقَدْرِ وَ إِنَّمَا سُمِّیَتْ فَاطِمَهُ لِأَنَّ الْخَلْقَ فُطِمُوا عَنْ مَعْرِفَتِهَا أَوْ مِنْ مَعْرِفَتِهَا [الشَّکُّ مِنْ أَبِی الْقَاسِمِ] وَ قَوْلُهُ وَ ما أَدْراکَ ما لَیْلَهُ الْقَدْرِ لَیْلَهُ الْقَدْرِ خَیْرٌ مِنْ أَلْفِ شَهْرٍ یَعْنِی خَیْرٌ مِنْ أَلْفَ مُؤْمِنٍ وَ هِیَ أُمُّ الْمُؤْمِنِینَ تَنَزَّلُ الْمَلائِکَهُ وَ الرُّوحُ فِیها وَ الْمَلَائِکَهُ الْمُؤْمِنُونَ الَّذِینَ یَمْلِکُونَ عِلْمَ آلِ مُحَمَّدٍ – صلی الله علیه و آله – وَ الرُّوحُ الْقُدُسُ هِیَ فَاطِمَهُ – علیه السلام - بِإِذْنِ رَبِّهِمْ مِنْ کُلِّ أَمْرٍ سَلامٌ هِیَ حَتَّى مَطْلَعِ الْفَجْرِ یَعْنِی حَتَّى یَخْرُجَ الْقَائِمُ – عج الله تعالی فرجه الشریف».
این راویت شریف در فرض تمامیت سندی و دلالی، افق بی نهایتی در معرفت به روی اندیشه انسان باز می‌کند. علامه مجلسی اظهار داشته که اصحاب نه به مدح و نه به قدح، متعرض فرات کوفی نشده‌اند، با این وصف، اخبار تفسیر فرات، موافق احادیث معتبری بوده که به ما رسیده است و حسن ضبط در نقل آن اخبار، موجب وثوق و حسن ظن به مؤلف آن می‌شود و شیخ صدوق، اخباری را به توسط حسن بن محمد بن سعید هاشمی از وی روایت کرده و حاکم ابو قاسم حسکانی نیز در شواهد التنزیل و غیر آن، از وی روایت نموده است. شیخ عباس قمی نیز اظهار داشته که فرات بن ابراهیم کوفی از مشایخ ابوالحسن علی بن بابویه قمی است و تفسیری به لسان اخبار دارد و اغلب آن در شأن ائمه اطهار علیهم السلام – است.
اما از جهت فقه حدیث، «اللَّیْلَهُ فَاطِمَهُ» گویای آن است که لیله در لیله القدر، فاطمه – سلام الله علیها – است و «إِنَّا أَنْزَلْناهُ فِی لَیْلَهِ الْقَدْرِ» گویای آن است که قرآن در لیله القدر نازل شده است و اینجاست که عقل در معرفت صدیقه کبری – سلام الله علیها – حیران می‌شود. مَثَل عقل در ساحت این معرفت، مانند مَثَل انسانی است که می‌خواهد آب دریا را با دست‌های خود بر‌دارد، اما جز به اندازۀ معیّنی به آب نمی‌رسد، با این وصف، با قرار گرفتن در مقام اضطرار عقلی و در معرض بارقه‌های عجز از قیام به حقّ معرفت آن جوهره قدسیه – سلام الله علیها – امید روشنایی بصیرت هست.
علی بن حسین بن بابویه قمی که به تعبیر بعض عالمان، شیخ قمیین در عصر خویش است، شخصیتی است که برای افتخار و شرف و بزرگی او، توقیع امام حسن عسکری – علیه السلام – در خطاب به او کفایت می‌کند که فرمود: «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ، وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمِینَ، وَ الْعاقِبَهُ لِلْمُتَّقِینَ، وَ الْجَنَّهُ لِلْمُوَحِّدِینَ، وَ النَّارُ لِلْمُلْحِدِینَ، وَ فَلا عُدْوانَ إِلَّا عَلَى الظَّالِمِینَ، وَ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ أَحْسَنُ الْخالِقِینَ، وَ الصَّلَاهُ عَلَى خَیْرِ خَلْقِهِ مُحَمَّدٍ وَ عِتْرَتِهِ الطَّاهِرِینَ. أَمَّا بَعْدُ: أُوصِیکَ یَا شَیْخِی وَ مُعْتَمَدِی أَبَا الْحَسَنِ عَلِیَّ بْنَ الْحُسَیْنِ الْقُمِّیَّ وَفَّقَکَ اللَّهُ لِمَرْضَاتِهِ، وَ جَعَلَ مِنْ صُلْبِکَ أَوْلَاداً صَالِحِینَ بِرَحْمَتِهِ بِتَقْوَى اللَّهِ وَ إِقامِ الصَّلاهِ، وَ إِیتاءِ الزَّکاهِ، فَإِنَّهُ لَا تُقْبَلُ الصَّلَاهُ مِنْ مَانِعِی الزَّکَاهِ. وَ أُوصِیکَ بِمَغْفِرَهِ الذَّنْبِ، وَ کَظْمِ الْغَیْظِ، وَ صِلَهِ الرَّحِمِ، وَ مُوَاسَاهِ الْإِخْوَانِ، وَ السَّعْیِ فِی حَوَائِجِهِمْ فِی الْعُسْرِ وَ الْیُسْرِ، وَ الْحِلْمِ عِنْدَ الْجَهْلِ، وَ التَّفَقُّهِ فِی الدِّینِ، وَ التَّثَبُّتِ فِی الْأُمُورِ، وَ التَّعَهُّدِ لِلْقُرْآنِ، وَ حُسْنِ الْخُلُقِ، وَ الْأَمْرِ بِالْمَعْرُوفِ، وَ النَّهْیِ عَنِ الْمُنْکَرِ، قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ: «لا خَیْرَ فِی کَثِیرٍ مِنْ نَجْواهُمْ إِلَّا مَنْ أَمَرَ بِصَدَقَهٍ أَوْ مَعْرُوفٍ أَوْ إِصْلاحٍ بَیْنَ النَّاسِ» وَ اجْتِنَابِ الْفَوَاحِشِ کُلِّهَا، وَ عَلَیْکَ بِصَلَاهِ اللَّیْلِ، فَإِنَّ النَّبِیَّ- صَلَّى اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ- أَوْصَى عَلِیّاً عَلَیْهِ السَّلَامُ فَقَالَ: یَا عَلِیُّ عَلَیْکَ بِصَلَاهِ اللَّیْلِ (ثَلَاثَ مَرَّاتٍ) وَ مَنِ اسْتَخَفَّ بِصَلَاهِ اللَّیْلِ فَلَیْسَ مِنَّا، فَاعْمَلْ بِوَصِیَّتِی، وَ أْمُرْ جَمِیعَ شِیعَتِی حَتَّى یَعْمَلُوا عَلَیْهِ، وَ عَلَیْکَ بِالصَّبْرِ وَ انْتِظَارِ الْفَرَجِ فَإِنَّ النَّبِیَّ- صَلَّى اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ قَالَ: أَفْضَلُ أَعْمَالِ أُمَّتِی انْتِظَارُ الْفَرَجِ، وَ لَا یَزَالُ شِیعَتُنَا فِی حُزْنٍ حَتَّى یَظْهَرَ وَلَدِیَ الَّذِی بَشَّرَ بِهِ النَّبِیُّ- صَلَّى اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ- أَنَّهُ یَمْلَأُ الْأَرْضَ عَدْلًا وَ قِسْطاً، کَمَا مُلِئَتْ ظُلْماً وَ جَوْراً. فَاصْبِرْ یَا شَیْخِی وَ أْمُرْ جَمِیعَ شِیعَتِی بِالصَّبْرِ، فَ إِنَّ الْأَرْضَ لِلَّهِ یُورِثُها مَنْ یَشاءُ مِنْ عِبادِهِ وَ الْعاقِبَهُ لِلْمُتَّقِینَ، وَ السَّلَامُ عَلَیْکَ وَ عَلَى جَمِیعِ شِیعَتِنَا وَ رَحْمَهُ اللَّهِ وَ بَرَکَاتُهُ، وَ حَسْبُنَا اللَّهُ وَ نِعْمَ الْوَکِیلُ، نِعْمَ الْمَوْلى وَ نِعْمَ النَّصِیرُ».
این سخنان قدسی، بیانگر عظمت شخصیت و رفعت منزلت و بلندی مرتبت علی بن حسین بن بابویه قمی است. چه افتخار و شرفی بالاتر از اینکه امام معصوم – علیه السلام – انسانی را «شَیْخِی» وَ «مُعْتَمَدِی» خطاب کند. به هر حال، ایشان در «الامامه و التبصره من الحیره» به درستی از حدیث ثقلین استنباط کرده که اهل بیت، قرآن ناطق هستند: «هم الذین قرنهم الرسول – صلی الله علیه و آله – بالکتاب، فی قوله المتواتر المشهور: (إنی تارک فیکم الثقلین کتاب اللّه عزّ و جلّ، حبل ممدود من السماء الى الأرض، و عترتی أهل بیتی و إنّ اللطیف أخبرنی أنّهما لن یفترقا حتى یردا علیّ الحوض، فانظرونی بم تخلفونی فیهما) فأهل البیت هم القرآن الناطق، و الثقل الصادق، لأنّ القرآن لا ینطق بلسان، و لابد له من ترجمان». بر این اساس، گویا یکی از وجوه قابل استنباط از بیان حدیث: «اللَّیْلَهُ فَاطِمَهُ» در کنار بیان قرآن: «إِنَّا أَنْزَلْناهُ فِی لَیْلَهِ الْقَدْرِ» و تجمیع متون در این زمینه، قرار گرفتن قرآن ناطق در وعاء وجود فاطمه – سلام الله علیها – است.
«اللهمّ صلّ على فاطمه و أبیها و بعلها و بنیها بعدد ما أحاط به علمک».
