کرسی علمی ترویجی «COVID19 و بازخوانی توانایی های سرزمینی» توسط گروه مطالعات انقلاب اسلامی پژوهشکده فرهنگ و مطالعات اجتماعی پژوهشگاه، روز سه شنبه ۲۲ مهرماه ۹۹ بصورت مجازی و از طریق ادوب کانکت برگزار شد.
در ادامه گزارش محتوایی این کرسی علمی ارائه می‌گردد:
دکتر محمود مهام
مدیر گروه مطالعات انقلاب اسلامی پژوهشگاه و دبیر علمی کرسی
ضمن تشکر از حضرات آقایان دکتر سیدعبدالرضا هادی کاظمینی و مهندس علیرضا رئیسی زاده برای قبول زحمت نقد این جلسه علمی از جناب آقای دکتر هادی پیراسته انوشه استادیار محترم مرکز تحقیقات ملی شورورزی درخواست می کنیم مباحث خود را در زمان ۲۰ دقیقه اول ارائه کنند. در ادامه سخنان ناقدین محترم را خواهیم شنید و سپس پاسخ ارائه دهنده محترم به نقادی ناقدان را خواهیم داشت و در پایان پرسش و پاسخ سایر مدعوین را مورد بررسی قرار می دهیم.
دکتر هادی پیراسته انوشه
استادیار مرکز ملی تحقیقات شورورزی و ارائه دهنده کرسی
سایه ویروس کرونا بر اقتصاد جهان سنگینی می‌کند و رکود اقتصادی مهمترین بیمی است که فکر دولتمردان در سراسر جهان را به خود مشغول کرده است. ایران از این قاعده مستثنی نیست. وضعیت تحریم اقتصادی هم که بر آن افزوده شود، تصور اقتصادی که هم درگیر رکود است و هم درگیر تورمی که به‌ویژه بر بخش فرودست جامعه تحمیل می‌شود، دور از ذهن نیست. اندک نفتی که فروخته می‌شد، حالا در میانه بحران کرونا با قیمتی بسیار نازل به فروش می‌رسد. بنابراین تکیه بر آن، تصمیم عاقلانه‌ای نیست و چشم‌ها به بخش غیرنفتی اقتصاد دوخته خواهد شد. بخش کشاورزی یکی از مهمترین بخش‌هایی است که کشور می‌تواند بر آن تکیه کند و در سال گذشته رشد ۶/۸۶ درصدی را برای کشور به ارمغان آورده است، اما فشاری که از ناحیه کرونا بر بخش کشاورزی تحمیل شده هم، کم نیست.
کشاورزی به مانند هر بخش اقتصادی دیگری از توسعه ویروس جدید کرونا زیان دیده است. سازمان خواروبار جهانی (FAO) نیز هشدار داده که بیماری COVID19 با تاثیرگذاری بر امنیت غذایی و سیستم‌های غذایی و کشاورزی، تأثیرات منفی قابل‌توجهی بر تمامی افراد دخیل در سراسر زنجیره تأمین غذا دارد. این زیان به صورت مستقیم بر این بخش اثر نکرده، بلکه با کاهش و یا اختلال در تامین منابع، نیروی انسانی و نهاده¬های کشاورزی باعث کاهش تولید با زیان تولید کننده شده است.
در شرایطی که مواد غذایی کافی برای تغذیه تمامی افراد وجود دارد، شیوع COVID19 به‌صورت بالقوه می‌تواند زنجیره‌های حیاتی تأمین مواد غذایی را هم ما بین کشورها و هم درون کشورها به شکل‌شدیدی مختل کند. طبق این گزارش، اعمال محدودیت بر واردات و صادارت می‌تواند چالش‌هایی را برای حمل‌ونقل مواد غذایی و دسترسی به واحدهای فرآوری مواد غذایی و همچنین بازارهای مواد غذایی ایجاد کند. در این شرایط، هم تولیدکنندگان و هم مصرف‌کنندگان تأثیرات این اختلال را تجربه خواهند کرد و نهایتا این مسئله می‌تواند به کاهش درآمد کشاورزان، ناپایداری قیمت‌های مواد غذایی و کمبود موقتی مواد غذایی بیانجامد.
این وضعیت احتمالا تأثیرات منفی قابل توجهی خصوصا بر گروه‌های آسیب‌پذیر خواهد داشت، گروه‌هایی همچون کارگران غیررسمی، جمعیت‌های آسیب‌پذیر شهری و دیگر گروه‌هایی که برای تأمین نیازهای غذایی خود تا حد زیادی به بازار متکی هستند. کاهش یا از دست دادن درآمد به‌همراه قیمت‌های ناپایدار می‌تواند تأثیراتی جدی بر وضعیت حاد امنیت غذایی و سطح سوءتغذیه این جمعیت‌ها داشته باشد.
مجموع تأثیرات فوق می‌تواند به‌صورت بالقوه خانوارهای آسیب‌پذیر را به سوی اتخاذ سازوکارهایی سوق دهد که تأثیراتی ماندگار بر حیات و معیشت آن‌ها خواهد داشت، سازوکارهایی همچون کاهش شمار وعده‌های غذایی، افزایش نرخ ترک تحصیل، کاهش امکانات در دسترس برای پوشش هزینه‌های مرتبط با سلامت و پزشکی، خشونت‌های جنسیتی، فروش ابزارآلات تولیدی و غیره.
تولید گیاهان و جانوران نیازمند منابع اولیه از جمله منابع مالی و نهاده¬های مختلف می¬باشد. تامین منابع مالی با تغییر در شرایط کاری و عدم دسترسی مناسب به خدمات بانکی و پولی سبب کاهش توان عملکردی بخش کشاورزی شده است. برای مثال عدم فعالیت مناسب در خصوص پرداخت وام¬ها و تضامین سبب عدم تامین مالی برای خرید محصولات کشاورزی و نهاده¬های وابسته به تولید شده است که این مهم زیان فعلی ناشی از عدم خرید و تباهی محصولات و زیان آتی ناشی از عدم فعالیت (مانند کاشت، پرورش و داشت) و معطل ماندن زمین و تجهیزات می¬شود، همچنین عدم گردش مالی ناشی از تامین سرمایه کشت بعدی و عقب افتادن از زمان آماده سازی سوددهی سرمایه ثابت بخش کشاورزی را کاهش و سهم استهلاک سرمایه را افزایش می¬دهد.
از سوی دیگر COVID19 سبب شد تا زنجیره تامین نهاده¬های کشاورزی و همچنین زنجیره فروش محصوصات مخصوصاً صادرات را با مشکل و گاه ناممکن کند. برای مثال محدودیت¬های حاکمتی حمل و جابه به جایی داخلی اثر شدیدی بر فروش و عرضه به بازار تقریباً تمامی محصولات داشته است. همچنین واردات نهاده را به علت محدودیت های بین المللی ایجاد شده با نقصان مواجه شد و سبب کاهش تولید در بخش¬های مختلف گردید. همین محدودیت¬های ترددی و محدودیت های توریستی داخلی و خارجی، محدودیت مراسمات و غیره سبب کاهش تقاضای محصولات کشاورزی مانند ماهی، گل و بسیاری محصولات تزئینی، لوکس، آجیل، خشکبار و انواع محصولات پروتئینی شد که با کاهش قیمت بخشی و. گاه افزایش قیمت محلی همراه بود. این نقصان سبب عدم تعادل بازار محصولات و ناپایداری تولید به علت ناتوانی در زنجیره فروش و عرصه محصولات کشاورزی شده است.
COVID19 به روش مستقیم و غیر مستقیم سبب کاهش و گاه عدم دسترسی بخش کشاورزی به نیروی متخصص شده است. این بیماری با افزایش ریسک کار برای نیروی انسانی سبب کاهش تمایل کار نیروی انسانی متخصص، افزایش هزینه¬های روانی او و بیمار شدن و از دسترس خارج شدن او شده است. همچنین محدودهای ترددی و محدودهای منابع مالی ناشی از بحران COVID19 سبب کاهش دسترسی صاحبان فعالیت¬های اقتصادی کشاورزی به نیروی انسانی متخصص و با تخصص ساده تر شده است. این بیماری بحرانی مستقیم در تامین نیروی انسانی فعلی و آینده کوتاه مدت را سبب شده که زیان و کاهش رشد بخش کشاورزی و به تبع آن بیماری و کاهش تولید را حاصل کرده است.
فعالیت¬ها مشاوره از راه دور و دورکاری در بخش¬های فنی بخش کشاورزی تا حدود زیادی فرآهم آمده است و همچنین ارسال و فروش نهاده¬ها به صورت الکترونیک و پستی نیز رونق یافته تا خلاء تامین محصولات کشاورزی را تا حدودی جبران کند. اما راهکار دیگر برای کاهش اثرات بر بیکاری ناشی از این بیماری توسعه بخش کشاورزی در سطوح کم هزینه¬تر و با منابع محدود فعلی است. از جمله این موارد توسعه دیم¬کاری، آبخوانداری، مرتعداری مکانیزه، غنیسازی منابع آبی از آبزیان و کشت با منابع جدید و کمتر مورد توجه می¬باشد.
شورورزی یا کشاورزی شورزیست به کلیه فعالیت¬های اقتصادی مربوط به کشاورزی در شرایط آب و خاک شور می¬باشد. فناوری شورورزی یعنی کشاورزی با آب شور در زمین شور، یعنی همان کشاورزی، ولی کشاورزی غیر مرسوم. به عبارت دیگر فناوری شورورزی بهره‌برداری و کشاورزی با استفاده از منابع آب شور مانند رودها و دریاها و مدیریت و ذخیره‌سازی منابع آب شیرین برای مصارف صنعتی، شرب و غیره است. این فعالیت اقتصادی می¬تواند با منابع کمتر مورد استفاده خاک شور و آب شور در اراضی به ظاهر لم یزرع تولید محصولات کشاورزی را رونق دهد. شوروزی می¬تواند با منابع تا ۱۰% فعالیت معادل خود در شرایط کشاورزی معمول راه اندازی شده و تولید محصولات کشاورزی و اشتغال پایداری در همین راستا را سبب شود.
دلایل متعددی را به جهت ضرورت بکارگیری از کشاورزی با آب شور در خاک شور در سطح کلان مملکت می‌توان نام برد؛ اولین دلیل اینکه این فناوری در ایران کاملاً به اثبات رسیده است. دوم اینکه اکثر کشورهایی که بیابان و آب شور دارند به این فناوری روی آورده‌اند. سوم اینکه محاسبات نشان می‌دهد که تولید مثلاً علوفه‌ی دام از طریق فناوری شورورزی با صرفه‌تر از تولید آن از طریق کشاورزی مرسوم (استفاده از آب شیرین در زمین شیرین) است. لازم به ذکر است که فناوری شورورزی در محدودها و سرزمین‌های شور، نیمه خشک و بیابانی فعالیت می‌نماید، که کشاورزی رایج و مرسوم در آن‌ها اقتصادی و یا امکانپذیر نیست. لذا، رقیبی برای کشاورزی رایج محسوب نمی‌شود بلکه می‌تواند یک مکمل مناسب باشد.
به طورخلاصه، راهکارهای زیر را می توان به عنوان قابلیت های شورورزی در جهت مقالبه با آثار منفی COVID19 مطرح کرد. اینکه هر کدام از این قابلیت ها بالقوه تا چه میزان می توانند بالفعل گردند، نیاز به بررسی های بیشتری دارد.
۱٫ افزایش سطح زیرکشت
همانطور که صحبت شد، COVID19 تاثیر منفی قابل توجهی بر تولید گذاشته است، و برای افزایش تولید در شرایطی که COVID19 تولید و انتقال محصولات کشاورزی را کاهش داده است، می توان با استفاده از سامانه های شورورزی از زمین های غیرقابل استفاده در کشاورزی رایج استفاده کرد. این موضوع به ویژه در سال ۱۳۹۹ که به فرموده مقام معظم رهبری با نام سال جهش تولید نامگذاری شده است، اهمیت بیشتری دارد.
۲٫ استفاده از آب های نامتعارف
برای جبران افت تولید ناشی از شیوع COVID19 می توان از منابع آبی نامتعارف مانند آب های شور سطحی و زیرزمینی، آب چاه های شور، آب فاضلاب، زهآب مزارع و آب دریاها و دریاچه های شور برای افزایش تولید استفاده کرد. در این رابطه تحقیقات خوبی به عمل آمده و دانش فنی بسیاری از محصولات نیز آماده شده است.
۳٫ تثبیت کانون های ریزگرد
تولید محصولات کشاورزی در شرایط شور مستلزم آبشویی بیشتری برای کنترل شوری منطقه ریشه است؛ که این موضوع علاوه بر افزایش ورود نمک به خاک، موجب فرسایش بیشتر خاک نیز می گردد که می تواند منجر به تولید گرد و غبار گردد. در حالی که کشت محصولات متحمل به شوری و نیز گیاهان شورزیست در سامانه های شورورزی نیاز آبی و نیاز آبشویی را کاهش می دهد. این موضوع به خصوص در مناطقی مانند استان خوزستان که ریزگرد یک بحران فراگیر است، و دفع زه آب مشکل آفرین است مهم تر است. شورورزی پتانسیل خوبی برای ایجاد پوشش گیاهی، کاهش فرسایش بادی و آبی و در نتیجه تثبیت کانون های ریزگرد دارد. نکته مهم اینکه در استان خوزستان که یکی از مهمترین کانون های تولید ریزگرد می باشد، وضعیت COVID19 در حالت قرمز قرار دارد.
۴٫ افزایش ایمنی بدن با تولید گیاهان دارویی در سامانه های شورورزی
تعداد زیادی از گیاهان شورزیست که در سامانه های شورورزی برای بهره برداری پایدار و اقتصادی از منابع آب و خاک شور مطرح می شوند، گیاهان دارویی هستند و بسیاری دیگر نیز اگرچه به عنوان یک گیاه دارویی شناخته نمی شوند، ولی تاثیرات دارویی فراوانی دارند. کشت گیاهان دارویی مقوی سیستم ایمنی بدن در سامانه های شورورزی و مصرف آن با ملاحظات پزشکی، می تواند بخشی از تاثیر منفی COVID19 را کاهش دهد.
دکتر سیدعبدالرضا هادی کاظمینی
عضو هیات علمی دانشگاه شیراز و ناقد کرسی
مهندس علیرضا رئیسی زاده
مدیر بخش کشاورزی قرارگاه خاتم الانبیاء و ناقد کرسی
