به گزارش اداره روابط عمومی و اطلاع‌رسانی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، حجت الاسلام والمسلمین دکتر محمدصفر جبرئیلی عضو هیأت علمی گروه کلام پژوهشگاه در گفت وگو با شفقنا درباره حیات علمی حضرت آیت الله العظمی سبحانی، اظهار کرد: استاد جعفر سبحانی در۲۸ شوال المکرم ۱۳۴۷ق(۲۰ فروردین ۱۳۰۸ش) در تبریز در خانواده علم و تقوا متولد شد، در سن چهارده سالگی دروس حوزوی را در مدرسه طالبیه تبریز آغاز کرد، از استادن ایشان در تبریز آیت الله مجاهدی است که رسائل و مکاسب را نزد ایشان فرا گرفتند. در سال ۱۳۲۵ ش در پی حوادث سیاسی اجتماعی پیش آمده در آذربایجان جهت ادامه تحصیل به حوزه علمیه قم عزیمت کرده و باقیمانده سطح را در این حوزه فرا گرفت، در درس شرح تجرید آقا سیدحسین قاضی شرکت کرد. در سال ۱۳۶۹ق در درس خارج فقه و اصول حضرات آیات حجت کوه کمره ای (۱۳۷۲ق)، سید حسین بروجردی(۱۳۸۰ق)، امام خمینی (۱۴۰۹ق) حضور یافت و دروس فلسفی (منظومه واسفار) را از محضر علامه طباطبایی(۱۴۰۲ق) بهره برد. از همان جوانی در کنار تحصیل به تدریس و تألیف پرداخته و تاکنون ادامه داشته و منشأ خیر و برکت هستند.
غیرت دینی و استقامت در فکر از جمله ویژگی های حضرت آیت الله سبحانی
وی در مورد ویژگی های حضرت آیت الله سبحانی گفت: جامعیت، نظم در امور، غیرت دینی و استقامت در فکر، پرکاری و تنوع فعالیت ها، به روز بودن، ارتباط و تعامل علمی با دیگران ، رعایت انصاف و ادب در تعاملات علمی و رفتاری از مهمترین ویژگی های معظم له است که برای هریک از آنها موارد متعددی قابل رصد و ارائه می باشد.
وی ادامه داد: استاد از همان دوران تحصیل در تبریز به تدریس نیز اشتغال داشته و تاکنون با جدیت، شور و شوق و سبک و روشی تربیت مآل ادامه دارد، معظم له به ترتیب و گاه دوره های متوالی به تدریس متون مقدمات، فقه؛ لمعه و مکاسب، اصول؛ رسائل(۷دوره به مدت ۲۱سال) کفایه الاصول، فلسفه، (شرح منظومه «۵دوره به مدت ده سال» و اسفار)، عقاید، رجال، تفسیر، خارج فقه (کتب فقهی متعددی که برخی نیز چاپ و منتشرشده است) و خارج اصول فقه (از سال ۱۳۵۴ش تاکنون ۶ دوره هر دور به مدت ۶ سال) پرداخت.
وی در مورد تألیفات و نگارش حضرت آیت الله سبحانی، خاطرنشان کرد: در حوزه علمیه قم معاصر، نویسندگی توسط علامه سیدمحمدحسین طباطبایی آغاز شد که در ادامه افراد متعددی در این حوزه ورود پیدا کردند، شاید بتوان نویسندگان معاصر حوزه علمیه قم که در عرصه مباحث فکری و اندیشه های کار کرده اند را در پنج طبقه جای داد: اول؛ علامه طباطبایی، سیداحمد خوانساری، سیدرضا صدر. دوم؛ لطف الله صافی گلپایگانی، مرتضی مطهری، ناصرمکارم، جعفرسبحانی، سید محمدحسین بهشتی. سوم: رضا استادی، احمد بهشتی؛ چهارم: علی ربانی گلپایگانی و…..علاقه و دغدغه معظم له زمینه ساز ورود در عرصه پژوهش و تحقیق و در نتیجه نگارش مقالات و تألیفات ارجمند و ماندگاری شده است که تعداد آنها بیش از سیصد جلد در بیش از دویست عنوان است، بیشترین حجم آثار درباره عقاید و کلام اسلامی، سپس تفسیر قرآن، فقه، اصول فقه و کمترین آنها درباره فلسفه اسلامی است. آثار استاد را می توان در دو روی عقلی(کلام، فلسفه و معرفت شناسی) و نقلی(تفسیر، فقه، اصول، تاریخ، رجال و فرق و مذاهب) جای داد. چنانکه نسبت به عناوین موضوعات می توان آنها را در چند گرایش به این صورت دسته بندی و تقسیم کرد:
تفسیر و علوم قرآن
حضرت آیت الله سبحانی «مفاهیم القرآن (۱۰ج)»، یک دوره تفسیر موضوعی با محوریت عقاید اسلامی که مباحث توحید و شرک، اسماء و صفات الهی، حکومت اسلامی، شرایط و برنامه‌ها، نبوت خاصه، خاتمیت، معجزات پیامبر اسلام، شفاعت، عصمت انبیاء و امامان، مفهوم امامت، عدالت صحابه، شخصیت و حیات پیامبر اسلام، معاد، سوگندهای قرآن، عدل، امامت، اهل بیت را بحث کرده است. «منشور جاوید» تفسیر موضوعی به زبان فارسی (۱۴ج)، «منیه الطالبین فی تفسیر القرآن المبین» (۳۰ ج) تفسیر ترتیبی.
کلام و عقاید
«الالهیات علی هدی الکتاب و السنه و العقل (۴ ج)» دراین کتاب یک دور کلام اسلامی با روی‌کرد قرآنی، حدیثی و عقلی به گونه‌ای تفصیلی و ضابطه‌مند بحث شده است «الهیات ومعارف اسلامی»، «اندیشه اسلامی(۲ج)»، «منشورعقاید امامیه» ، «سلسله المسائل الاعتقادیه»، «مسائل جدید در علم کلام(۳ج)» و…..
فرق و مذاهب
«بحوث فی الملل والنحل» (۸ج) حاوی گزارشی مستند وصحیح ،توصیفی و تحلیلی از آراء و اندیشه های مذاهب کلامی مسلمانان است ، این اثر ارجمند درسال های اول دهه شصت علیرغم عدم امکان دسترسی به منابع اصلی ودست اول برخی مذاهب تألیف شده اما تلاش قابل تحسین استاد در دست یابی به منابع، با ارائه گزارش مستندی از دید گاه های کلامی مذاهب اسلامی نامبرده وتحلیل وبررسی آنها خلاء کتابی دراین موضوع به قلم عالم شیعی مرتفع شد.فهرست محتوای کتاب چنین است: اهل حدیث ،حنابله وسلفیه(ج۱) اشعریه (ج۲) ماتریدیه ،مرجئه ،جهمیه ،کرامیه، ظاهریه ومعتزله (ج۳) ابن تیمیه ،محمدبن عبدالوهاب و وهابیت(ج۴)، خوارج (اباضیه)(ج۵) شیعه امامیه(ج۶) زیدیه(ج۷) اسماعیلیه، فطحیه ،واقفیه، قرامطه ،الدروز ،النصیریه (ج۸)
هرچند از همان آغازطرح تفکرناصواب محمدبن عبدالوهاب(۱۲۰۵ق) تألیفات متعددی توسط عالمان شیعه وسنی در نقدآن نوشته شده بود اما اثر استاد «آیین وهابیت» ازنخستین آثاریست که به گونه ای روشمند ، جامع وقابل فهم برای طبقات مختلف فارسی زبان تألیف شده است، ویراست جدیدی از آن باعنوان« وهابیت مبانی فکری وکارنامه عملی» استقبال مخاطبان ازمناطق مختلف، جامعیت ، علمیت و ضرورت کارموجب شد تا به زبان های مختلف ازجمله به عربی با عنوان «الوهابیه فی المیزان» ترجمه شده و درکشورهای مختلف اسلامی موردتوجه طبقات مختلف قرار گیرد.
فقه
موسوعه فقهی ایشان شامل اکثر ابواب فقهی است برخی از مهمترین آنها عبارتند: الحج فی الشریعه الاسلامیه الغراء، الصوم فی الشریعه الاسلامیه الغراء ،کتاب الخمس ، نظام النکاح فی الشریعه الغراء ، نظام الطلاق فی الشریعه الغراء ، نظام الارث فی الشریعه الاسلامیه الغراء ، نظام المضاربه فی الشریعه الاسلامیه الغراء ، البیع ، المواهب فی احکام المکاسب، المختار فی احکام الخیار
اصول فقه
الموجز فی اصول الفقه ، الوسیط فی اصول الفقه، المبسوط فی اصول الفقه(۴ج)، المحصول فی علم الاصول(۴ج)، ارشاد العقول الی مباحث الاصول(۴ج)، رسائل اصولیه، مصادر الفقه الاسلامی ومنافعه، اصول الفقه المقارن فیما لانص فیه
رجال ودرایه: کلیات علم الرجال ، طبقات الفقهاء(۱۴ج)، طبقات المتکمین(۵ج)، اصول الحدیث و أحکامه،تذکره الاعیان
تاریخ اسلام و شخصیت ها
فروغ ابدیت در تاریخ پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله، فروغ ولایت شخصیت های شیعه درصدر اسلام، سقیفه، یاس در آتش
فلسفه ومعرفت شناسی
اصول الفلسفه، نظریه المعرفه، شناخت درفلسفه اسلامی
ایشان همواره از کیان اسلام و تشیع دفاع می کنند
وی دفاع از کیان اسلام و تشیع را از دیگر ویژگی های حضرت آیت الله العظمی صبحانی دانست و افزود: سیاست خاص پهلوی اول (۱۳۰۵- ۱۳۲۰ش) در مبارزه با مظاهر و جلوه های دینداری و ایجاد فضای باز سیاسی و فکری در سال های ۱۳۲۰ش در ایران موجب طرح مباحث متنوع و متکثر دینی و مذهبی در کشور شد، آیت الله سبحانی که خود در مقطع دوم به عنوان دانشمند جوانی در حوزه علمیه تبریز و قم حضور داشتند شاهد این گونه فعالیت ها بودند. از طرفی فعالیت سید جعفر پیشه وری و مارکسیسم را در تبریز دیده بودند، اقدامات متنوع بهائیت در شهرهای مرکزی و پایتخت را لمس می کردند، انحرافات و کج اندیشی های برخی چهره های روشنفکر التقاطی مثل علی دشتی یا متدینان کم اطلاع از مبانی دینی مانند میرزایوسف شعار تبریزی را می دیدند و در سال های مبارزه فعالیت های مادی گراها به ویژه در بین قشر دانشجو و تحصیل کرده را مشاهده می کردند، براساس غیرت دینی، دغدغه مندی و وظیفه انسانی و صنفی که داشتند بخشی از وقت خود را صرف دفاع از کیان اسلام و تشیع کرده و به شبهات وارده پاسخ گفتند که می توان از «تفسیرصحیح آیات مشکله» در نقد و بررسی کتاب «تفسیر آیات مشکله» یوسف شعارتبریزی «راز بزرگ رسالت» در نقد «بیست وسه سال» علی دشتی نام برد.
پاسخ های علمی حضرت آیت الله سبحانی به دیدگاه های ناصواب
عضو هیأت علمی گروه کلام پژوهشگاه ادامه داد: در دوران بعد از انقلاب نیز می توان از نقد دیدگاه های ناصواب برخی از روشنفکران معاصر چون دکتر عبدالکریم سروش، محمد مجتهد شبستری و دیگران یاد کرد. یا آن هنگام که پاپ بندیک شانزدهم به اسلام اهانت کرد ایشان یکی از پیش گامان در ارائه پاسخ علمی به او بود. حساسیت ایشان نسبت به مذهب تشیع فوق العاده است گاهی کسی در مجله و نشریه ای علیه شیعه چیزی می نوشت ایشان که اهل رصد مطالب و مباحث نیز بوده و هستند با اطلاع از این گونه نوشته ها خواب از چشم گرفته و در اولین فرصت پاسخ مناسبی به آن می داده و با واسطه و بی واسطه برای صاحبان مقالات و نشریات می فرستادند. هنگامی که عالمی از اهل سنت در کتابی با عنوان «علم الحدیث بین اصاله اهل السنه و انتحال الشیعه» مدعی شد که شیعه رجال و حدیث درستی ندارد ایشان با رعایت ادب علمی و به طور مستند و تحقیقی کتاب «دورالشیعه فی الحدیث والرجال»را در نقد آن نوشتند. نقد دیدگاه های ابوالحسن ندوی عالم مشهور هندی در گزارشی نادرست از تشیع و معرفی نامناسبی از جامعه شیعه ایران، نقد آقای شیخ یوسف قرضاوی در نمازجمعه قطر در تعریف و تمجید از معاویه و مشرک خواندن ابوطالب ازجمله دیگر اقدامات عالمانه معظم له است.
ترویج و نشر معارف دینی از جمله اقدامات مهم و تأثیرگذار حضرت آیت الله سبحانی
وی ترویج و نشر معارف دینی را از جمله اقدامات مهم و تأثیرگذار حضرت آیت الله سبحانی عنوان و بیان کرد: باتوجه به شرایط زمانی ترویج و نشر معارف فقط از طریق روش های سنتی منبر و خطابه و چاپ کتاب، کافی و جواب گو نبود به همین جهت معظم له و برخی دیگر از فضلای به روز و درد آشنا و دغدغه مند انتشار نشریه ای باعنوان «درس‌هایی از مکتب اسلام» که بعدها به «مکتب اسلام» مشهور شد را در دستور کار خود قرار دادند، این نشریه در سال ۱۳۳۷ ش با همکاری دو هیئت علمی مرکب از دانشمندان جوان و روشنفکر حوزه علمیه و هیئت مالی مرکب از یازده تن از بازرگانان خیراندیش و روشن دل آذری و تهرانی زیر نظر مرجع عالی قدر آیت الله العظمی سیدحسین بروجردی (۱۳۴۰ش) تاسیس گردید.
وی ادامه داد: از ابتدا تا سال ۱۳۶۶ش آیت الله مکارم شیرازی و از آن تاریخ تاکنون آیت الله جعفر سبحانی صاحب امتیاز و مدیر مسئول مجله بوده و هستند، در حال حاضر با مساعدت چهارمین نسل از اعضای هیأت تحریریه به فعالیت خود می پردازد. در سالهای پیش از انقلاب، این مجله تنها نشریه حوزوی بود که می‌کوشید اندیشه‌های نو مذهبی را که در قم پدید می‌آمد و البته متاثر از جریانهای نوگرای اسلامی در تهران بود به مشتاقان عرضه کند، در این مجله افزون بر مقالات علمی، نسبت به انحراف های فکری پدید آمده در جامعه نیز جسته و گریخته هشدارهایی داده می‌شد علاوه بر آن، به مطالب مورد نیاز روز، مثل مسایل پزشکی و روانشناسی نیز می‌پرداخت و به سوالات پزشکی مخاطبان پاسخ می‌داد. مهمترین ویژگی مجله، آموزش، روشنگری و تربیت عملی جوانان اسلام‌گرا بود. و توانست بخش زیادی از نیازهای دینی پیش از انقلاب را برآورده کرده و مورد استقبال مردم قرار گرفته و در روند شکل گیری انقلاب تاثیرگذار باشد.
عضو هیأت علمی گروه کلام پژوهشگاه گفت: تشکیل و راه اندازی رشته‌های تخصصی در حوزه علمیه قم به صورت رسمی و قانونمند و با تعیین اهداف مشخص محصول اولین دوره شورای عالی حوزه علمیه و در زمان ریاست آیت الله محمدفاضل لنکرانی است، برهمین اساس به منظور آموزش عمیق و گسترده عقاید اسلامی به طلاب حوزه علمیه، رشته «تخصصی کلام اسلامی« درسال ۱۳۷۰ تحت اشراف حضرت آیت الله العظمی سبحانی(دامت برکاته) تأسیس گردید این مرکز به مرور زمان و با برخورداری از اساتید مجرب (حدود۸۰استاد)در سطح ۲،۳،۴ به آموزش و تربیت بیش از ۱۵۰۰ نفر پرداخته است، هم اکنون بسیاری از آنها عهده دار تدریس در حوزه و دانشگاه، مدیریت فکری و فرهنگی مراکز آموزش عالی و پژوهش و تحقیق در عرصه های مختلف دین پژوهی هستند.
وی اظهار کرد: هر چند تاریخ دانشنامه نگاری به دهه های پیشین برمی گردد اما به طور تخصصی در حوزه کلام و عقاید اسلامی در ایران سابقه ای قابل توجهی ندارد آیت الله سبحانی تدوین دانشنامه کلام اسلامی با همکاری اساتید و محققان مرکز تخصصی کلام اسلامی را در دستور کار قرار دادند. این مجموعه در ۵ جلد، و بیش از ۷۰۰ مدخل اصلی و ۱۵۰۰ مدخل ضمنی و بیش از دو هزار مدخل نمایه، تعریف شده است؛ جلد اول آن، حاوی ۱۰۰ مدخل و جلد دوم آن حاوی ….مدخل تدوین و منتشر شده است. جلد سوم در شرف چاپ است، بقیه مجلدات آن در دستور کار قرار دارد.
وی بیان کرد: یکی از قدیمی ترین نشریات تخصصی در حوزه علمیه مجله «کلام اسلامی» است که بانظارت مستقیم معظم له تأسیس و راه اندازی شد و تا قبل ازمسؤلیت مرجعیت همچنان برآن نظارت واشراف مستقیم داشته و چه بسا مقالات را شخصا می خوانده و تذکراتی می دادند یا به مناسبت وضرورت از افراد و شخصیت ها درخواست نگارش مقاله می کردند این مجله هم اکنون زیر نظر استاد آیت الله علی ربانی گلپایگانی فعالیت می کند. درمدت بیست و هفت سال به طور مستمر و در ۱۰۷ شماره منتشر شده است، مجله فوق به صورت علمی – تخصصی منتشر می‌شد؛ از سال ۹۱ تاکنون در قالب علمی _ پژوهشی کار خود را ادامه می‌دهد.
شرکت حضرت آیت الله سبحانی در مجالس علمی داخی و خارجی
وی در مورد شرکت حضرت آیت الله سبحانی در مجامع علمی گفت: از اقدامات قابل تحسین معظم له شرکت در مجالس علمی داخلی و خارجی است. معمولاً در کنگره ها و همایش های علمی، پژوهشی به عنوان سخنران اصلی به طرح مباحث خاص و مرتبط با موضوع می پردازند، سال هاست در ماه مبارک رمضان بعداز فریضه ظهر و عصر در مدرسه حجتیه برای اساتید و طلاب جامعه المصطفی العالمیه درس تفسیر قرآن کریم دارند، تا چند سال پیش معمولا در ایام تابستان و تعطیلی درس ها با سفر به برخی کشورهای اسلامی درپی دعوت مسؤلان علمی و فکری از جمله عربستان، مراکش، ترکیه، اردن و…. با حضور در مراکز حوزوی و دانشگاهی و دیدار با شخصیت های علمی آن ها بحث و گفت گوی علمی داشته اند. علیرغم برخورداری از شأن مرجعیت اما به جهت مسؤلیت پذیری در عرصه های لازم تر از جمله دفاع از کیان دین و مذهب از توجه و پذیرش آن اجتناب می کردند.
ایشان درباره حوادث و مسائل سیاسی، اجتماعی مطرح در جامعه اعلام رأی می کنند
عضو هیأت علمی گروه کلام پژوهشگاه گفت: درخواست های مکرر و متعدد چهره های علمی، اجتماعی و سیاسی و طرح مباحث مختلف در جلسات و ملاقات ها، معظم له را برآن داشت که به حد ضرورت به این مهم هم توجه داشته باشند در نتیجه به نشر رساله عملیه و پاسخ گویی به پرسش ها و استفتائات هم اقدام کرده و در موارد لازم به عنوان یک مرجع تقلید جهان تشیع درباره حوادث و مسائل سیاسی، اجتماعی مطرح در جامعه نیز اعلام رأی کرده و به اتخاذ موضع می پردازند و نسبت به مسائل اقتصادی و معیشت مردم حساسیت و توجه خاصی دارند و درباره مسائل فکری و فرهنگی جامعه نیز دغدغه مندانه ورود پیدا می کنند.
همواره از امر تبلیغ در سطح طبقات مختلف کوتاهی نمی کنند
وی به توجه ویژه حضرت آیت الله سبحانی به امر تبلیغ و تلاش خود در این مسیر اشاره و تصریح کرد: علیرغم اینکه متن کاری استاد تدریس و پژوهش بوده و در حوزه با همین عنوان معروف و شناخته شده هستند، اما بنا بر وظیفه از امر تبلیغ در سطح طبقات مختلف کوتاهی نمی کردند. سفرهای تبلیغی در ایام خاص به مناطق مختلف کرمان، خوزستان و تهران، دعوت حجت الاسلام شیخ احمد کافی(۱۳۵۷ش) یک ماه رمضان در مهدیه تهران هر شب به مدت یک ساعت برای جمعیت یک دوره عقاید شیعه را به گونه ای عقلانی و استدلالی تبیین می کردند. سفرهای تبلیغی به طورهفته گی در تهران به دعوت آیت الله سعید تهرانی در مسجد چهل ستون از جمله آنهاست. نتیجه این جلسات که در مسیر تحقیق و پژوهش و در راستای تربیت نیروهای علمی مذهبی قرار داشت، تدوین و تألیف کتاب های چون «راز بزرگ رسالت»، «تفسیر صحیح آیات مشکله» و «اصول دیالکتیک» بود. در سال های اخیر نیز که به دعوت سفارت جمهوری اسلامی یا برخی مراکز و دانشگاه ای خارج از کشور به برخی کشورهای مسلمان مسافرت علمی داشته اند در ایام تبلیغی از جمله دهه اول محرم الحرام و ایام سوگواری سالار شهیدان مقید به تبلیغ و منبر در قالب وعظ و خطابه و منبر بوده اند.
نسبت به دغدغه های سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی جامعه بیش از پیش اعلان موضع می کنند
عضو هیأت علمی گروه کلام پژوهشگاه در پایان در مورد فعالیت های سیاسی اجتماعی حضرت آیت الله العظمی سبحانی، گفت: ضرورت توجه به مسائل سیاسی و اجتماعی مورد توجه استاد محترم بوده است. قبل از پیروزی انقلاب در شمار مدافعان نهضت امام خمینی بودند بعد از پیروزی انقلاب اسلامی هم در شمار منتخبان خبرگان قانون اساسی بودند. تشکیل مؤسسه انتشاراتی، تاسیس موسسه پژوهشی وآموزشی امام صادق علیه السلام نیز از جمله فعالیت های ایشان است در دوران مرجعیت نسبت به دغدغه های سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی جامعه بیش از پیش اعلان موضع می کنند.
