نظام اقتصادی اسلام؛ چیستی، هستی و امکان استنباط
نوشتاری از سیدحسین میرمعزی عضو هیات علمی گروه اقتصاد پژوهشکده نظام های اسلامی پژوهشگاه
اولین پرسشی که در فقه نظام اقتصادی اسلام مطرح می شود پرسش از چیستی نظام اقتصادی اسلام و اثبات هستی آن است. در فقه نظام اقتصادی اسلام این تحقیق اهمیت بسیاری دارد؛ زیرا، تا روشن نشود که مضاف الیه فقه چیست بحث در مورد فقه مضاف به آن بحثی بی فائده و مواجه با ابهام و اجمال خواهد بود. تا کنون در باره چیستی نظام اقتصادی اسلام اظهار نظرهای متعدد و متفاوتی از ناحیه اندیشمندان اقتصاد اسلامی ارائه شده است ولی تقریبا هیچیک از کسانی که در این باره اظهار نظر کرده اند استدلالی برای نظر خود ارائه نداده اند. به صورت مشخص سه پرسش در مورد ماهیت نظام اقتصادی اسلام قابل طرح است:
۱. چه تعریفی از نظام اقتصادی اسلام میتوان ارائه کرد؟
۲. چگونه میتوان اثبات کرد که اسلام در مقام ثبوت دارای نظام اقتصادی به این معنی است؟
۳. چگونه میتوان اثبات کرد که نظام اقتصادی در مقام اثبات قابل کشف و دستیابی است؟
پیش از پاسخ به این پرسش ها لازم است به دو پرسش اساسی دیگر پاسخ دهیم:
۱. نقشه راه و مراحل پژوهش برای پاسخ به این پرسش ها چیست؟
۲. روش پژوهش برای پاسخ به این پرسش ها چیست؟
در این مقاله بدنبال پاسخ روشمند و مستدل به پرسش های سه گانه فوق در باره نظام اقتصادی اسلام هستیم. ابتدا مروری بر پیشینه علمی بحث خواهیم داشت. در ابتدا نظریه شهید صدر (ره) را در این باره مطرح کرده و سپس مهمترین نظریات پس از ایشان را مرور میکنیم. پس از آن به این بحث خواهیم پرداخت که چگونه و به چه روشی باید به این پرسش پاسخ داد و به عبارت دیگر نقشه راه و روش پژوهش در این باره چیست؟ در بخش های بعدی بر اساس این نقشه راه ابتدا به تبیین تفصیلی صورت مسئله پرداخته و با استفاده از دو روش استدلال به مبانی و طبقه بندی و تحلیل عقلی آیات و روایات به این پرسش ها پاسخ خواهیم داد.
فرضیه تحقیق آن است که: نظام اقتصادی اسلام مجموعه ای نظام مند از رفتارها و روابط مطلوب شارع است که بر اساس مبانی بینشی و در چارچوب اخلاق و فقه اسلامی در جهت اهداف اقتصادی ساماندهی شده‌اند.
در این مقاله تلاش میکنیم به صورت روشمند و مستدل اثبات کنیم که اسلام در مقام ثبوت دارای نظام اقتصادی به این معنی است و نظام اقتصادی به این معنی توسط پیامبر اعظم و ائمه معصومین صلوات الله و سلامه علیهم اجمعین به ما ابلاغ شده است و ما میتوانیم از طریق آیات و روایات به روش اجتهاد سیستمی نظام اقتصادی اسلام را استنباط کنیم.
