الگوهای اخلاقی در روابط همسری امام علی و حضرت زهرا سلام الله علیهما
نوشتاری از دکتر فرج الله هدایت نیا عضو هیأت علمی گروه فقه و حقوق پژوهشگاه فرهنگ اندیشه اسلامی
خانواده در جوامع اسلامی از جمله جامعه ایرانی وضعیت مطلوبی ندارد. یکی از دلایل اصلی مشکلات خانواده در جوامع اسلامی، عدم آگاهی یا ناتوانی همسران در برقراری روابط سازنده با یکدیگر است. این در حالی است که در منابع اسلامی مطالب کاربردی بسیاری درباره مهارت‌های ارتباط با همسر وجود دارد. به‌ویژه درباره زندگی مشترک کوتاه امام علی و حضرت زهرا سلام‌الله‌علیهما گزارش‌های بسیار مفیدی در دست است. به بعضی نمونه‌ها اشاره می‌شود:
۱) مدارای اقتصادی؛ در شرایط کنونی کمتر خانواده‌ای است که طعم تلخ مشکلات اقتصادی را نچشیده باشد. برای کاهش پیامدهای اوضاع اقتصادی کنونی بر خانواده راه‌کارهایی وجود دارد که یکی از آنها سازگاری و مدارای اقتصادی زن با شوهر است. روزی از روزها، مولای متقیان امام علی علیه‌السلام از همسرش غذایی برای خوردن خواست؛ ولی بزرگ‌بانوی عالم اسلام فرمود: مدتی است در منزل غذا نداریم! امام پرسید: چرا مرا مطلع نکردی که طعامی تهیه کنم. زهرا (س) فرمود: ای اباالحسن! من از خدا شرم می‌کنم از اینکه ترا به زحمت اندازم به خاطر چیزی که بر آن توانا نیستی:
«یَا أَبَا الْحَسَنِ إِنِّی لَأَسْتَحْیِی مِنْ إِلَهِی أَنْ أُکَلِّفَ نَفْسَکَ مَا لَا تَقْدِرُ عَلَیْهِ»؛ (مناقب آل ابی‌طالب، ج۲، ص۷۷).
به نقل اباسعید خدری، حضرت زهرا (س) در پاسخ امام فرمود: رسول خدا (ص) مرا نهی کرد از اینکه از تو چیزی بخواهم و فرمود: از پسر عمّ خود چیزی درخواست نمی‌کنی؛ اگر برای تو چیزی آورد که فضل و بخشش است و اگر نیاورد از او تقاضا نکن (بحارالأنوار، ج۱۴، ص۱۹۸).
۲) آرامش و امنیت روانی؛ به صراحت قرآن کریم هدف از آفرینش همسر برای انسان آرامش و امنیت روانی است. در حقیقت، به اعتبار وجود همسر، خانه «مسکن» شمرده می‌شود. آرامش در محیط خانه مستلزم حذف محرک‌های خشم، نفی اجبار و اکراه، و همراهی ارادی با همسر است. روابط امام علی و حضرت زهرا سلام‌الله‌علیهما چنین بوده است. امام درباره روابط خود با همسرش فرمود: پس بخدا سوگند که من هرگز فاطمه را به خشم نیاوردم و او را وادار بکاری نکردم تا وقتی خدای متعال جانش را قبض کرد؛ فاطمه نیز هیچگاه مرا به خشم نیاورد و مرا نافرمانی نکرد. متن سخن نورانی امام چنین است:
«فَوَ اللَّهِ مَا أَغْضَبْتُهَا وَ لَا أَکْرَهْتُهَا عَلَى أَمْرٍ حَتَّى قَبَضَهَا اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ وَ لَا أَغْضَبَتْنِی وَ لَا عَصَتْ لِی أَمْراً»؛ (کشف الغمّه، ج۱، ص۳۶۳).
در روایتی دیگر، امام علی علیه‌السلام درباره رفتار همسرش با خود فرمود: هر وقت به فاطمه نگاه می‌کردم، غم‌ها و غصّه‌های من برطرف می‌گردید:
«وَ لَقَدْ کُنْتُ أَنْظُرُ إِلَیْهَا فَتَنْکَشِفُ عَنِّی الْهُمُومُ وَ الْأَحْزَانُ (همان).
۳) امانت‌داری؛ امانت‌داری در مفهوم کلی شامل وفاداری و چشم‌پوشی از غیر همسر، رازداری و حفظ اسرار خانوادگی، و همچنین حفظ اموال همسر می‌گردد. امانت‌داری ضامن پایداری روابط میان‌فردی و به‌ویژه روابط همسری است. این الگوی اخلاقی در سیره حضرت زهرا سلام‌الله‌علیها تجلّی داشت. آن‌حضرت در وقت احتضار خطاب به امام علی علیه‌السلام فرمود: ای پسر عمو! از وقتی به خانه تو آمدم از من دروغ نشنیدی و به تو خیانت نکردم و ترا نافرمانی نکردم:
«یَا ابْنَ عَمِّ مَا عَهِدْتَنِی کَاذِبَهً وَ لَا خَائِنَهً وَ لَا خَالَفْتُکَ مُنْذُ عَاشَرْتَنِی»؛ (بحارالأنوار: ج۴۳، ص۱۹۲).
۴) صمیمیت و دوستی؛ به صراحت قرآن کریم «مودت و رحمت» ودیعه الهی برای همسران است (روم: ۲۱). معنی این جمله آن است که همسران نیازی نیست برای ایجاد محبت و دوستی میان خود بکوشند، زیرا خدای متعال آن را میان همسران ایجاد کرده است، بلکه باید بکوشند از این سرمایه زندگی زناشویی مراقبت نمایند. در سروده‌های منسوب به امام علی علیه‌السلام، آن‌حضرت به مراتب محبت و دوستی میان خود و همسرشان اشاره نموده و فرمود: فاطمه برای من دوستی بود که برای او نظیری در عالم نیست؛ و برای غیر فاطمه در قلب من جایی نیست. دوست من از جلوی چشمان من رفته، ولی یاد او از قلب من هرگز نمی‌رود (دیوان الإمام علی(ع)، ص۸۹). نیز فرمود: من و فاطمه مانند دو کبوتری بودیم که در لانه خود از سلامتی و جوانی بهره می‌بردیم؛ ولی زمانه بر ما وارد شد و میان ما جدایی انداخت؛ همانا کار زمان جدایی انداختن میان دوستان است (همان، ص۸۶).
هدایت‌نیا
