به گزارش اداره روابط عمومی و اطلاع‌رسانی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، حجت الاسلام و المسلمین دکتر مسعود اسماعیلی مدیر و عضو هیأت علمی گروه فلسفه پژوهشکده حکمت و دین‌پژوهی؛ یکی از برگزیدگان بیستمین همایش کتاب سال حوزه است که اثر او با نام “ماهیت معرفت عرفانی”، عنوان “اثر برگزیده” این همایش را به خود اختصاص داد؛ این اثر چندی پیش نیز در چهارمین جشنواره کتاب دهخدا به عنوان اثر شایسته تقدیر انتخاب شده بود، فرصتی دست داد تا ضمن گفتگو با ایشان با این اثر ارزشمند بیشتر آشنا شویم. با ما همراه باشید…
• لطفا این اثر را به اجمال معرفی کرده و جایگاه علمی آن‌را برای ما توضیح دهید؟
این کتاب مهمترین مساله از مسائل فلسفه عرفان است؛ فلسفه عرفان دانشی بیارشته ای محسوب می شود که با نگاه فلسفی و عقلی به معرفت‌های عرفانی، تجارب عرفانی و علوم دیگری که در بستر عرفان پرورده می‌شوند مانند اخلاق عرفان می‌پردازد.
ماهیت معرفت عرفانی به دنبال سنخ، ماهیت و چیستی، شناخت عرفانی را مشخص کند. در این رابطه فلاسفه غربی و عارفان در عرفان نظری و فیلسوفان از همان ابتدا تا کنون نظراتی را ارائه کرده‌اند که کتاب حاظر جامع مهمترین نظریات در غرب و فضای اسلامی است.
البته در این اثر علاوه بر توصیف نظریات مختلف، نقد و نظر نیز ارائه شده و گاهی برای ارائه یک نظریه نو راهگشایی هم شده است.
• این کتاب به کدام موضوعات عرفانی پرداخته است؟
بعد از بیان مقدمه، در کلیات، مهمترین مباحث بیان معنای معرفت، شهود، کشف و تجربه عرفانی و اصطلاحات مشابه، اقسام تجربه عرفانی و رابطه آن با علم حضوری است. در بخش دوم، ماهیت معرفت عرفانی از دیدگاه اندیشمندان غربی مطرح می شود که در چند فصل نظریاتی مثل احساس و عاطفه، عاطفه و شناخت، معرفت عرفانی و معرفت حسی، ساخت گرائی، یافت مستقیم و اتحادی مورد بحث قرار گرفته است. در بخش سوم ماهیت معرفت عرفانی از دیدگاه اندیشمندان اسلامی تحت نظر قرار گرفته است که در این بخش علم ارتسامی و مفهومی، علم حضوری و بی واسطه که در سه بعد نظریات عارفان، نظریات حکمای اشراقی و نظریات حکمای صدرایی می‌باشد مورد بررسی و توصیف واقع شده است. در انتها نیز در بخش سوم مقایسه این نظریات و تحلیل و ارزیابی این‌ها مد نظر قرار گرفته است. نظریات اشخاص و بزرگانی چون شلایر ماخر، جیمز، اوتو، هاکینگ، آلستون، استیس، فورمن، پایک و ابن عربی، عین القضات همدانی، شیخ اشراق، ابن سینا، فارابی و ملاصدرا و … در ساختاری که بیان شد مورد بررسی و نقد و نظر قرار گرفته‌اند.
• منابع فکری و تحقیقی شما در تهیه‌ی این اثر چه بوده است؟
منابع مورد استفاده در این اثر منابع عرفان نظری، فلسفه مشائی، فلسفه اشراقی، حکمت متعالیه و منابع فلسفه عرفان و فلسفه دین در غرب بوده و سعی شده که از منابع اصیل در این جهت استفاده شود. البته منابع روزآمد هم در این اثر به وفور مورد استفاده قرار گرفته است.
• آیا این کتاب منبع مناسبی برای آموزش در حوزه و دانشگاه است؟
بله، این کتاب بارها حتی قبل از چاپ و در حال حاظر نیز به عنوان منبع درس فلسفه عرفان و رشته عرفان مورد تدریس قرار گرفته شده و بازخورد خوبی هم گرفته شده است. چون در این کتاب سعی شده نظریات و مکاتب به صورت مناسب ارائه شده و انتهای هر بخش نیز جمع‌بندی خوبی صورت گرفته است.
• به موضوعات مرتبط با این حوزه نیز پرداخته‌اید؟
علاوه بر مسأله ماهیت معرفت به مساله مهم دیگری در فلسفه عرفان در این اثر اشاره شده و در جای جای مباحث مانند ارزش معرفت شناختی معرفت عرفانی به کار رفته‌است.
• سال‌های قبل نیز در جشنواره‌ی کتاب سال حوزه شرکت کرده‌اید؟
این کتاب شش سال مورد تحقیق قرار گرفته و سعی بنده بر این بوده تا در این کتاب بتوانم با مراجعه به منابع اصیل و بررسی دقیق و توصیف دقیق و ریز آراء و مقایسه‌اش بتوانم ذهن مخاطب را اقناع کنم، در جهت اینکه آراء منقول به درستی و به خوبی مورد توصیف قرار گرفته و ایشان را از تحقیقات مکرر ارضا می کند. البته هر تحقیقی مفید فایده است ولی نیاز هست تا در برخی موضوعات به گونه‌ای ورود کنیم تا بحث از توصیف نظریات و نقد ابتدایی آنها یک قدم جلوتر رود تا نویسندگان بعدی بتوانند اعتماد به اثر کنند. به نظر همین حیث اثر باعث شد تا این کتاب در چهارمین جشنواره دهخدا ویژه کتب هیات علمی سراسر کشور شایسته تقدیر گروه فلسفه شود.
البته قبل از این کتاب “معقول ثانی فلسفی در فلسفه اسلامی” (از موسسه امام خمینی(ره)) در جشنواره “کتاب سال”، در سال ۱۳۹۱ به عنوان کاندیدا به مرحله داوری نهایی کتاب سال در بخش برگزیده راه یافته بود اما موفق به کسب عنوان برگزیده در جشنواره نشد.
• در پایان اگر صحبتی دارید بفرمائید.
کتاب”ماهیت معرفت عرفانی” مورد بازبینی بسیاری از اساتید قرار گرفته است از جمله استاد سید یدالله یزدان پناه، استاد احمد عابدی، دکتر محسن جوادی و بزرگان و اساتید دیگر که این اثر را خوانده و نکات را فرموده‌اند. در واقع می توان گفت اعتماد ما بر این اثر به خاطر نظارت اساتید بزرگواری است، همچنین بررسی موشکافانه ارزیابان اثر حجج اسلام دکتر قائمی نیا و دکتر فضلی که حدود یک سال از لحاظ اصلاحات محتوایی زمان برد منجر به اضافه شدن حدود ۱۵۰ صفحه به این اثر شد و ساختار چند مرتبه مورد بازبینی قرار گرفته است. در مجموع این اثر حدوداً بیش از ۷ سال زمان برده است و برای کسانی که طالب بحث‌های فلسفه عرفان هستند نقطه ورود بسیار خوبی هست چون سعی کرده‌ام مکاتبی که در فلسفه عرفان وجود دارد را به طور منظم و خیلی جامع بیان کنم و کار تطبیقی هم بین اسلام و غرب انجام داده ام و می‌تواند مورد استفاده و بهره برداری بسیاری از محققان و دانش‌پژوهان، طلاب و اساتید قرار بگیرد.
