به گزارش اداره روابط عمومی و اطلاع رسانی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، نشست علمی اقتصاد تعاونی بر اساس مبانی و معارف اسلامی در جمهوری اسلامی، سی و یکمین پیش نشست همایش ملی نقش انقلاب اسلامی در تاسیس و توسعه علوم انسانی، سه‌شنبه ۲۳ بهمن ماه ۱۳۹۷ به همّت گروه سیاست و با همکاری گروه اقتصاد پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی در سالن حکمت این پژوهشگاه در قم برگزار شد.
در این نشست علمی حجت‌الاسلام دکتر احمدعلی یوسفی عضو هیات علمی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی به عنوان ارائه‌دهنده به تبیین دیدگاه‌های خود پیرامون نقش تعاونی‌ها در نظام اقتصادی اسلام پرداخت و پیرامون تاریخچه بحث فقهی حقوقی تعاونی‌ها در مکتب اسلام گفت: موضوع بحث ما گسترش و تحول نظریه اقتصاد تعاونی بر اساس مبانی و معارف اسلامی در جمهوری اسلامی، گذشته، وضعیت موجود و نگاه به آینده است. بنده با توجه به استقرائی که داشته‌ام به این نتیجه رسیدم که قبل از به وجود آمدن نظام جمهوری اسلامی ایران چنین موضوع مطرح نبوده است. بنده در سال ۱۳۸۷ کتابی را با این موضوع نوشتم و قبل از آن در منابع فارسی و غیر فارسی جستجوی زیادی کردم ولی حتّی یک منبع علمی پژوهشی یا یک کتاب در رابطه با اقتصاد مرتبط با تعاونی‌ها وجود نداشت.
تأثیرپذیری جمهوری اسلامی از نظام تعاونی مکتب اسلام
پس از انقلاب اقدامات مناسبی در رابطه با اقتصاد تعاونی صورت گرفت و اولین اثر تعاون در جمهوری اسلامی ایران و به قولی اولین تأثیرپذیری از مکتب اسلام اصل چهارم قانون اساسی است که در آن آمده است: کلیه قوانین و مقررات مدنی، جزائی، مالی، اقتصادی، اداری، فرهنگی، نظامی، سیاسی و غیر اینها باید بر اساس موازین اسلامی باشد.
این اصل بر اطلاق یا عموم همه اصول قانون اساسی و قوانین و مقررات دیگر حاکم است و تشخیص این امر بر عهده فقهای شورای نگهبان است.
بنابراین فصل چهارم قانون اساسی و اصل ۴۳ و ۴۴ آن ذیل آن اصل قرار می‌گیرد. پس از عصر غیبت اولین قانون اساسی جامع بر اساس فقه اسلام در جمهور اسلامی ایران تنظیم شده است که بحث تعاون و اقتصاد تعاون با این جدّیت در قانون اساسی آمده است.
شهید بهشتی اولین متفکر تعاونی مکتب اسلام
اولین متفکری که اقتصاد تعاونی را بر اساس مکتب اسلامی، به صورت چهارچوب دارد بیان کرد شهید بهشتی بود. وزرات تعاون یک کتابچه کوچکی از شهید بهشتی چاپ کرده که متن یک سخنرانی ایشان است و به قولی مانیفست اقتصاد تعاونی اسلامی است.
شهید بهشتی ۱۸ مسئله اساسی را مطرح کردند که برخی از آن‌ها با ابهام مواجه بود که بنده در کتابی که در این زمینه دارم با عنوان اقتصاد تعاونی از منظر اسلام، ابهامات آن‌را برطرف کرده‌ام.
تبیین مسائل مبنایی اقتصاد تعاونی در مکتب اسلام
اولین مسئله‌ای که شهید بهشتی آن‌را مطرح می‌کنند مسئله ماهیت تعاونی است و بحث ایشان در این بخش بررسی ماهیّت تعاونی نظام اقتصادی است که آیا تعاونی، بخش اقتصادی، یا شیوه و روش خاص اقتصادی است؟ ایشان در این بخش به این نتیجه می‌رسند که تعاونی بخش اقتصادی است.
ما این ابهام را با نوشتن یک مقاله برطرف کرده‌ایم با عنوان «ظرفیت آموزه‌های اسلامی در کشف و طراحی نظام اقتصادی چهاربخشی» ما در این مقاله بخش دولتی، بخش تعاونی، بخش خصوصی و بخش خیرخواهانه را بر اساس نظام اقتصادی اسلام اثبات کرده‌ایم.
اقتصاد تعاونی قطعاً وقتی در عرض نظام سرمایه‌داری و سوسیالیستی قرار می‌گیرد یک نظام اقتصادی است، امّا وقتی که بر اساس مبانی اسلام تحلیل می‌شود قطعاً یکی از بخش‌های نظام اقتصادی اسلام است. دومین مسئله جایگاه تعاونی‌ها نسبت به نظام سرمایه‌داری و سوسیالیستی است که این بحث را ما در ماهیّت تعاونی‌ها عرض کرده‌ایم.
تبیین نوع مالکیّت در تعاونی‌ها
مسئله سوم نوع مالکیت در تعاونی و تفاوت آن در انواع تعاونی‌ها است که یکی از بحث‌های شهید بهشتی مطرح شده است و ایشان در خصوص نوع مالکیّت، مالکیّت شخصی، خصوصی، عمومی، دولتی و مشاعی را مطرح می‌کنند که ما ابهامات این بخش را نیز برطرف کرده‌ایم و در کتاب مان آورده‌ایم که مالکیت مشاعی به دو نوع مالکیت مشاعی فراگیر و نیمه‌فراگیر تقسیم می‌شود و توضیحاتی پیرامون این تقسیم داده‌ایم.
اقتصاد تعاونی در مقابل اقتصاد رقابتی
مسئله دیگر جایگاه اصل رفتاری تعاون نسبت به اصل رفتاری رقابت آزاد اقتصادی است. این بحث در کلام شهید بهشتی با ابهام مطرح شده است.
ما در نظریه‌ای که داده‌ایم این مسئله را روشن کرده‌ایم که رفتار تعاونی در عرض اقتصاد رقابتی است و این بحث را آیت الله محمدعلی شاه‌آبادی، استاد امام(ره) به خوبی تبیین کرده‌اند و متأسفانه جنبه‌های علمی اقتصادی این شخصیّت ناشناخته باقی مانده است.
طرح اقتصاد اخوّت توسط آیت‌الله شاه‌آبادی
آقای محمدعلی شاه‌آبادی، کتابی دارند به نام شذرات المعارف که در این کتاب مبانی اقتصاد تعاونی را با عنوان اقتصاد اخوّت‌محور مطرح کرده‌اند. ایشان در آنجا استدلال اقتصاد رقابتی را مطرح می‌کند مبنی بر اینکه ما دو نوع اقتصاد داردیم، یکی اقتصاد انحصاری و یکی اقتصاد رقابتی.
اقتصاد انحصاری معایبی دارد و خوب نیست، پس باقی می‌ماند اقتصاد رقابتی که باید اخذ به این اقتصاد کنیم. ایشان این استدلال را ردّ کرده و معتقد است: اقتصاد رقابتی، همان اقتصاد صبعیّت و درندگی است و اصلاً انحصار قاعده رقابت است.
ایشان با ردّ استدلال اقتصاد رقابتی خودشان اقتصاد اخوّت را مطرح می‌کنند که مبتنی بر تعاون در درون مدل و رقابت مسئولانه در بیرون مدل است و بر اساس این دو اصل یک ساختار اقتصادی ارائه می‌کنند.
بررسی اصول تشکیل‌دهنده تعاونی‌ها
بحث دیگری که باید از آن رفع ابهام شود اصول تعاونی و معیار اصل در تعاونی است. در تعاونی‌ها از سه تا ۶۰ اصل مطرح کرده‌اند، امّا اینکه تعاونی‌ها چند اصل دارند چیست و این اصول بر چه معیاری هستند؟ ما در کتاب مان پنج اصل را برای تعاونی‌ها ذکر کرده‌ایم که دوستان را به آن کتاب در این زمینه ارجاع می‌دهیم.
تبیین انواع تعاونی
مسئله ششم که شهید بهشتی مطرح کرده‌اند و ابهام دارد معیار در تقسیم انواع تعاونی‌ها است. الآن ما با تعاونی‌های زیادی مثل تعاونی مسکن، کارگر، شهرداری، تولید، توزیع و مصرف مواجه هستیم و باید بدانیم که در یک سیستم اقتصادی چند نوع تعاونی وجود دارد؟ ما بر اساس ضوابطی که مطرح کرده‌ایم به این نتیجه رسیده‌ایم که سه نوع تعاونی تولید، توزیع و تلفیقی وجود دارند.
مسئله دیگری که شهید بهشتی در مانیفست شان به آن توجه داده‌اند، چگونگی سرمایه و مالکیّت دولتی و مدیریت تعاونی‌ها است که دارای ابهام است و باید به آن مفصّلاً پرداخته شود.
در آنجا شهید بهشتی به این بحث پرداخته‌اند که چطور می‌شود که مالکیّت‌ها مردمی باشد و مدیریت‌ها دولتی؟ در اینجا نیز بنده در کتابم مفصلاً بحث مدیریت تعاونی‌ها را مطرح کرده‌ام.
نقش تعاونی‌ها در چگونگی واگذاری بنگاه‌های دولتی
مسئله دیگری که شهید بهشتی در مانیفست شان به آن توجه داده‌اند نقش تعاونی‌ها در چگونگی واگذاری بنگاه‌های دولتی و پرهیز از دچار شدن با جریان سرمایه‌داری است.
یکی از جاهایی که شهید بهشتی فریاد می‌زند همین جا است و فریاد ایشان این است که ای مردم، ای دولت‌مردان، نکند وقتی که تعاونی‌ها دارد واگذار می‌شود ما به جای سرمایه‌سالاری دولتی، با سرمایه‌سالاری خصوصی مواجه باشیم.
این دقیقاً همین اتّفاقی است که الآن در حال افتادن است و متأسفانه سرمایه‌سالاری دولتی تبدیل به سرمایه‌سالاری خصوصی شده است. شهید بهشتی می‌گوید اگر قرار است که ما از سرمایه‌سالاری دولتی فرار کنیم، باید ثروت به دست بدنه اصلی مردم بیفتد و هیچ بخش اقتصادی غیر از بخش تعاونی‌ها چنین ظرفیتی ندارند.
ما در تکمیل فرمایش شهید بهشتی در عملیاتی کردن این شیوه، راه‌کارهای فراوانی را در انواع واگذاری‌های بنگاه‌های اقتصاد دولتی برای اینکه دچار سرمایه‌سالاری بخش خصوصی نشویم ارائه داده‌ایم.
خوب در سرمایه‌سالاری خصوصی مشکل مضاعف می‌شود و کسانی که سردمدار این نوع از سرمایه‌سالاری هستند، به مردم رحم نمی‌کنند و رحم و مروّت دولت در سرمایه‌سالاری خیلی بهتر از رحم و مروّت بخش خصوصی نسبت به مردم است.
در مشکلاتی که در همین امسال در بحث گوشت، پوشک و … به وجود آمد دیدیم که فقط چند فروشگاه دولتی بودند که در شهری مثل قم به داد مردم رسیدند و الّا فروشگاه‌های خصوصی مثل کورش و … اموال را احتکار کردند و از مردم دریغ ورزیدند.
همین اختیار عملی که در این نوع از واگذاری‌های غیر کارشناسانه صورت می‌گیرد باعث شده که ما در سال گذشته در یک اعلان عمومی که از سرمایه‌گذران برای واگذاری برخی از فروشگاه‌ها و سیستم‌های توزیع داشتیم، بیش از سیصد سرمایه‌گذار اعلام آمادگی کنند و در صفّ بودند که چنین فروشگاه‌هایی را راه‌اندازی کنند.
