به گزارش اداره روابط عمومی و اطلاع‌رسانی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، کرسی علمی ـ ترویجی «نگاهی به انواع عدالت طبیعی»، امروز یکشنبه هفتم بهمن‌ماه ۱۳۹۷ به همّت حلقه تخصصی عدالت و الگوی اسلامی پیشرفت مرکز مطالعات بینارشته‌ای و با همکاری پژوهشگاه حوزه و دانشگاه در سالن فرهنگ پژوهشگاه دفتر قم برگزار شد.
در این کرسی علمی حجت‌الاسلام دکتر محمدحسین طالبی به عنوان ارائه‌دهنده، حجت‌الاسلام دکتر سیدکاظم سیدباقری و دکتر حسین رمضانی به عنوان ناقد حضور داشتند. دبیری این جلسه به عهده حجت‌الاسلام دکتر محمدعلی سوادی بود.
حجت‌الاسلام دکتر محمدحسین طالبی دانشیار فلسفه حقوق پژوهشگاه حوزه و دانشگاه در ابتدای این کرسی علمی بیان داشت: اگر بخواهیم انواع عدالت طبیعی را بشناسیم، ابتدا باید انواع حق طبیعی را بشناسیم. حقوق طبیعی بر حسب انواع مختلف موجودات اقسام گوناگون دارند. به سخن دیگر، به دلیل تنوع موجودات حقوق طبیعی نیز متنوع هستند. برای نمونه، حقوق طبیعی انسان با حقوق طبیعی حیوانات، مثل انواع پرندگان، انواع خزندگان، انواع درندگان و … فرق دارند. همچنین، حقوق طبیعی حیوانات با حقوق طبیعی گیاهان یا جمادات متفاوت است؛ همچنانکه حقوق طبیعی خدای متعال نیز با حقوق طبیعی انواع مخلوقات یکی نیستند.
ما در این کرسی به انواع عدالت طبیعی بشر نگاهی نو کرده و آنها را نشان می‌دهیم. ازاین‌رو، پیش از بیان اقسام عدالت طبیعی بشر باید انواع حقوق طبیعی بشر را بشناسیم.
وی در ادامه به تشریح انواع حقوق طبیعی بشر پرداخت و گفت: برای آنکه به انواع حقوق طبیعی بشر پی ببریم، باید طبیعت او را تحلیل کنیم. حقیقت طبیعت انسان نفس اوست. این طبیعت سه مرتبه نباتی، حیوانی و ناطقه دارد. بنابراین، هر انسان در ذات خود به لحاظ مراتب سه‌گانه نفس خویش سه مرتبه حقوق گیاهی، حیوانی و عقلانی دارد.
۱.حقوق گیاهی بشر
حقوق گیاهی بشر آن دسته از حقوق طبیعی بشر هستند که هر انسان با توجه به قوای طبیعی خود در مرتبه نفس نباتی دارد. نفس نباتی سه قوه غاذیه، منمیه و مولده دارد. بر این اساس، حقوق گیاهی بشر که از این قوای نباتی به‌دست می‌آیند، به ترتیب عبارتند از:
۱.حق تغذیه سالم و حق بر هوای پاک که از قوه غاذیه فهمیده می‌شوند؛
۲.حق بر سلامت و حق بهداشت و درمان که از قوه منمیه فهمیده می‌شوند
۳.حق فرزندآوری که از قوه مولده فهمیده می‌شود.
این سه حق اولیه سبب پیدایش حقوق ثانوی می‌شوند که بخش عمده‌ای از آنها حقوق اقتصادی هستند، مثل حق مالکیت (اعتباری)، حق اشتغال، حق تجارت که از حق تغذیه سالم به‌دست می‌آیند و یا مثل حق پوشاک و حق مسکن که از حق بر سلامت فهمیده می‌شوند. بخش دیگری از این حقوق ثانوی گیاهی حقوق رفاه هستند، مثل حق تامین خدمات اجتماعی که از حق بهداشت و درمان به‌دست می‌آیند. حقوق خانواده، مثل حق ازدواج و طلاق، حق درمان ناباروری و حق مراقبت‌های پزشکی دوران بارداری همگی حقوق ثانوی گیاهی بشر هستند که از حق اولیه فرزندآوری فهمیده می‌شوند.
۲.حقوق حیوانی بشر
حقوق حیوانی بشر آن دسته از حقوق طبیعی بشر هستند که هر انسان با توجه به قوای طبیعی خود در مرتبه نفس حیوانی دارد. نفس حیوانی دو قوه مدرکه و محرکه دارد. بر این اساس، حقوق حیوانی بشر که از این قوای حیوانی به‌دست می‌آیند، به ترتیب عبارتند از:
۱.حقوق ادراکی که از قوه مدرکه جزئیه فهمیده می‌شود؛
۲.حق آزادی (در حرکت) که از قوه محرکه به‌دست می‌آید؛
۳.حق مالکیت حقیقی؛
۴.حق بر کسب قدرت؛
۵.حق دفاع بدنی (امنیت جانی)؛
۶.حق انتفاع.
این شش حق اولیه سبب پیدایش دسته‌های دیگری از حقوق ثانوی طبیعی بشر در مرتبه نفس حیوانی می‌شوند.
۳.حقوق عقلانی بشر
حقوق عقلانی بشر که به آنها حقوق فطری هم گفته می‌شود، آن دسته از حقوق طبیعی بشر هستند که هر انسان با توجه به قوای طبیعی خود در مرتبه نفس ناطقه دارد. نفس ناطقه دو قوه عالمه و عامله دارد. بر این اساس، حقوق عقلانی بشر که از این قوای نفس ناطقه به‌دست می‌آیند، به ترتیب عبارتند از:
۱.حق آموزش؛
۲.حق پرورش؛
۳.حق آزادی؛
۴.حق امنیت؛
۵.حق دفاع؛
۶.حق بر عقلانیت عملی؛
۷.حق اخلاق و دین‌داری؛
۸.حق کرامت.
این حقوق هشت‌گانه اولیه عقلانی بشر سبب پیدایش دسته‌های گوناگون حقوق ثانوی می‌شوند.
طالبی در ادامه بیان داشت: با توجه به اینکه عدالت به معنای دادنِ حق است، حق داشتن یکی از عناصر مفهوم عدالت است. بنابراین، در راستای تقسیم حق طبیعی به انواع گوناگون، عدالت طبیعی نیز چنین تقسیمی را برمی‌تابد. براین‌اساس، عدالت طبیعی بشر، با توجه به حقوق طبیعی او، اقسام متنوعی دارد. عدالت طبیعی گیاهی که مربوط به قوه نباتی روح بشر است، شامل عدالت درباره قوای سه‌گانه نفس نباتی (غاذیه، منمیه و مولده) است. این دسته از عدالت‌ها به حوزه حقوق تغذیه‌ایی، حقوق بهداشت و سلامت و حقوق ازدواج و فرزندآوری مربوط هستند. همه حقوق اقتصادی بشر مقدمه برخی از انواع حقوق گیاهی بوده و از ابتدایی‌ترین انواع حقوق بشر است. به این دلیل، عدالت اقتصادی نیز از ضروری‌ترین انواع عدالت در زندگی بشر بوده و نقش کلیدی در ادامه حیات عادلانه و تکامل حقیقی بشر دارد.
عدالت طبیعی بشر در مرتبه نفس حیوانی او به معنای دادن حقوق حیوانی هر انسان است؛ همچنانکه عدالت فطری به معنای دادن حقوق عقلانی بشر است.
وی در انتهای سخنان خود گفت: در پایان لازم است گفته شود که به دلیل آنکه برخی از حقوق طبیعی بشر حقوق فردی بوده و برخی حقوق اجتماعی او هستند. عدالت طبیعی نیز به دو دسته عدالت فردی و عدالت اجتماعی تقسیم می‌شوند. حقوق اجتماعی یعنی حق‌هایی که هرانسان برای استیفای آن به اشخاص دیگری نیاز دارد. برای نمونه، حق ازدواج یا حق فرزندآوری دو حق اجتماعی بشر هستند؛ زیرا هیچکس به تنهایی نمی‌تواند این دو حق را تامین کند. همچنین، حق آموزش، حق پرورش، حق تجارت و حق دریافت مراقبت‌های پزشکی برخی از حقوق اجتماعی انسان‌ها هستند.
حاصل آنکه، عدالت طبیعی بشر به معنای دادن حق طبیعی بشر بوده و به پشتوانه انواع گوناگون حقوق بشر اقسام متنوعی دارد.
