به گزارش اداره روابط عمومی و اطلاع‌رسانی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی و به نقل از شبستان، فرا رسیدن ماه محرم حسینی و سیاهپوش شدن چهره شهر فرصتی را فراهم آورد تا در گفت وگو با حجت‌الاسلام قاسم ترخان، عضو هیأت علمی و مدیر گروه تخصصی علوم انسانی قرآنی پژوهشگاه درباره فلسفه سیاهپوشی در عزای سالار شهیدان(ع) و اوج داشتن عزاداری ها در دهه اول محرم حسینی به گفت وگو بپردازیم که مشروح آن به حضورتان تقدیم می شود:
فلسفه سیاه پوشی در ایام محرم از چه باب است و آیا در سیره و کلام ائمه(ع) و بزرگان دین نسبت به آن توصیه و تاکید شده است؟
از قدیم الایام پوشیدن لباس سیاه نماد حزن و اندوه بوده است، اگر کسی مصیبتی برایش پیش آمد و عزیزانش را از دست می داد متداول بود که برای عزاداری سیاه بپوشند.
این مساله در رابطه با اهل بیت(ع) نیز مطرح است. می بینیم که از همان صدر اسلام به گونه ای سیاه پوشی تبدیل به یک شعار برای گرامیداشت مکتب اهل بیت شده است.
در روایت داریم که امام رضا(ع) فرمود: «رحم الله عبدا احیا امرنا» (رحمت خداوند شامل کسی می شود که امر اهل بیت(ع) را احیاء کند).
یکی از مصادیق مهم احیای امر اهل بیت(ع) آن است که نشان دهیم که با آنها پیوندی داریم و قطعا یکی از این نشانه ها آن است که در حزن آنها محزون باشیم و در ظاهر نیز نشان دهیم که غمگین هستیم.
«ریان بن شبیب» نقل می کند که روز اول محرّم بر ابی الحسن الرضا(ع) وارد شدم. حضرت به من فرمود: «ای پسر شبیب، اگر بر حسین(ع) بگریی چندان‌که اشک بر گونه‌هایت جاری شود، خدای تعالی هر گناهی که کرده‌ای بیامرزد» سپس فرمود: «اگر می‌خواهی در درجات بهشت با ما باشی، برای اندوه ما اندوهناک باش و در خوشحالی ما شادمان».
یعنی عزاداری و سیاهپوشی در مصائب آل الله(ع) بویژه امام حسین(ع) سیره ائمه(ع) است؟
بله؛ عزاداری و سیاه پوشی نماد و شعار همراهی با اهل بیت است. از سوی دیگر وقتی تاریخ را بررسی می کنیم، در گزارشات متعددی می خوانیم که سیاه پوشی برای عزاداری یک سنت بوده است. برای مثال دختر ابى سلمه [ربیبه پیامبر] بر حمزه سه روز گریست و لباس سیاه که ویژه عزادارى است، پوشید.
همچنین در روایتی، اسماء بنت عمیس مى‌‌گوید: هنگامى که جعفر طیار به شهادت رسید؛ پیامبر به من فرمود: سه روز جامه سیاه بر تن کن بعد از آن هرچه خواستى انجام بده.
در گزارشات تاریخی ابن ابی الحدید نقل کرده است که وقتی امیرالمومنین امام علی(ع) به شهادت رسید، امام حسن(ع) در عزای ایشان سیاه پوش شدند. بعد از شهادت سیدالشهدا(ع) نیز روایات فراوانی وجود دارد که اهل بیت(ع) سیاه پوش شدند.
درباره حضرت سیدالشهداء(ع) سیاهپوش شدن از چه زمان مرسوم شده و آیا در سیره ائمه(ع) در این باره تصریحی هست؟
بعد از شهادت سیدالشهدا(ع) نیز روایات فراوانی وجود دارد که اهل بیت(ع) سیاهپوش شدند.
برای مثال «منهال» پس از خطبه تاريخي امام سجاد (ع) در مسجد جامع دمشق برخاست و گفت: «چگونه‌اي اي فرزند رسول خدا؟!» امام سجاد (ع) فرمود: چگونه مي‌شود حال كسي كه پدرش به قتل رسيده باشد و اهل و عيالش اسير شده باشند؟ همانا من و اهل‌بيتم لباس عزا پوشيده‌ايم و پوشيدن لباس نو بر ما روا نيست.
پس از آن نیز در گزارشات تاریخی ذکر شده است که وقتی اهل بیت از شام وارد مدینه شدند زنان بنی هاشم با پوشیدن لباس سیاه به عزاداری پرداختند.
همچنین در گزارش دیگری به روايت «ابو نعيم اصفهاني»، آمده است، زمانی که ام سلمه خبر شهادت امام حسين (ع) را شنيد؛ در مسجد پيامبر خيمه سياه برپا کرد و خود جامه سياه پوشيد.
بنابراین در سیره اهل بیت(ع) و بزرگان سیاه پوشی در عزاداری ها و به ویژه عزای امام حسین(ع) یک سنت است، با این وجود برخی شبهه می کنند و می گویند طبق همین دین اسلام پوشیدن لباسی سیاه کراهت دارد، پاسخ آنان را چگونه می توان داد؟
بله، این که لباس سیاه کراهت دارد و یا سبب غم و اندوه می شود را قبول داریم ولی این مسئله استثنائاتی دارد که از آن جمله است جایی که این لباس نماد عزاداری برای اهل بیت شود. از منظر روایت و دین، به نظر می رسد که می توانیم پوشیدن این لباس در ایام حزن و اهل بیت را احیای امر اهل بیت بدانیم. با پوشیدن لباسی سیاه در واقع حزن خود را نشان می دهیم و می گوییم که با غم انها غمگین هستیم.
شبهه ای مطرح می شود که چرا شیعه دهه اول محرم عزاداری می کند و با رسیدن روز عاشورا، این عزاداری ها کمرنگ می شود. آیا شیعه سندی بابت این سنت دارد؟
در روایات اهل بیت(ع) آمده است که وقتی محرم می آمد، آن بزرگواران امر به عزاداری می کردند. در مورد امام موسی‌بن‌جعفر (ع) از قول فرزند بزرگوارش امام رضا(ع) نقل شده است: «همین که محرم فرامی‌رسید، دیگر کسی خنده‌ای بر لب آن حضرت نمی‌دید و همواره اندوهگین بود تا دهه عاشورا بگذرد و چون روز دهم فرامی‌رسید، این روز، روز نهایت غم و مصیبت بود و می‌فرمود: این است آن روزی که جدم حسین (ع) در چنین روزی کشته شد».
بنابراین در وهله اول دستور اهل بیت(ع) بر این است و اما اینکه حکمت این دستور چه چیزی بوده است یک بحث دیگری است که باید بدان پرداخت.
در این مورد مثالی را عنوان می کنم، یک وقت هست که می گوییم خوردن شراب حرام است به این دلیل که این آیه قرآن می گوید شراب نخورید ولی یک وقت سوال می شود که حکمت و فلسفه نخوردن شراب چیست؟ آن وقت است که استدلال می کنیم شاید دلیل اش این باشد که شراب باعث زوال عقل انسان می شود و دین از این نظر گفته است که شراب نخورید.
عزاداری در دهه اول می تواند جنبه آمادگی داشته باشد برای مواجهه با واقعه اندوهبار روز دهم، از سوی دیگر این عزاداری ها و تکرر آن در مدت زمان یک دهه یک شعور را ایجاد می کند. بله اگرعزاداری فقط جنبه عاطفی داشت باید صبر می‌کردند تا امام به شهادت برسد و بعد محزون شوند. اما اگر بحث شعور و عقلانیت مطرح که باید آن را در مجالس عزاداری دریافت؛ یعنی مراسم عزا فقط سینه زدن نباشد بلکه جنبه آشنایی با پیام امام حسین(ع) نیز باشد. در این صورت به نظر می رسد که این ایام مناسبت ترین ایام برای عزاداری است چون امام حسین(ع) حرکت کرده است، از زمان حرکت از مدینه تا رسیدن به کربلا چندماه طول می کشد و این ایام دهه اول روزهایی است که حضرت وارد کربلا می شوند و همه این اتفاقات در این روزها می افتد. لذا این مدت زمان یک دهه همگام بودن با جریان اتفاقات کربلا است و به قول معروف به نحو مناسبی می‌توان همزادپنداری کرد.
البته عزاداری در این دهه به معنای آن نیست که بعد از این ایام کلا مراسم عزاداری را کنار بگذاریم. در هر حال اولین فلسفه عزاداری برای سیدالشهدا(ع) آن است که فرهنگی که امام حسین(ع) به دنبال تثبیت آن بود را احیا کنیم.
