به گزارش اداره روابط عمومی و اطلاع‌رسانی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، کرسی ترویجی “مبانی تاریخمندی قرآن و تحلیل و نقد مبنای وحی‌شناختی آن”، چهارشنبه ۲۴ مرداد ماه جاری توسط قطب علمی فلسفه دین با همکاری گروه منطق فهم دین پژوهشکده حکمت و دین‌پژوهی پژوهشگاه و با حضور اساتید و صاحبنظران این حوزه در قم برگزار شد.
حجت‌الاسلام دکتر محمد عرب‌صالحی، رئیس پژوهشکده حکمت و دین‌پژوهی و عضو هیات علمی گروه منطق فهم دین پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی در ابتدای این کرسی علمی به عنوان ارائه دهنده بحث گفت: قرآن، چون در تاریخ نازل شده صحبت از تاریخمندی آن در کلام برخی افراد مطرح شده است که در چند مبنا می‌توان مباحث آنان را ارائه کرد.
وی با اشاره به برخی از مبانی معتقدان به تاریخمندی افزود: این افراد معتقدند که پیامبر (ص) محصول فرهنگی زمانه خود بود لذا در حد خودش می‌فهمید که البته این مبنا مورد قبول ما نیست.
عرب صالحی با اشاره به مبنای وحی‌شناسی قرآن با بیان اینکه اگر پیامبر، مطلق وحی را دریافت کرده باشد باز هم برخی آموزه‌های آن مرتبط با تاریخ است بیان کرد: بک شاخه از این مبنا این است که وحی را تجربه درونی می‌داند، اما معتقدان به مبنای دیگر می‌گویند حوادث هستند که محتوای وحی را می‌سازند و وحی در زد و خورد با این مسائل از ناحیه خدا تولید شده، لذا بافت وحی در پاسخ به حوادث ۲۳ ساله است؛ این افراد معتقدند که اگر قرآن در جغرافیای دیگری نازل می‌شد زبان متفاوتی می‌یافت و احکام نیز دستخوش تغییر می‌شد.
عضو هیأت علمی پژوهشگاه تصریح کرد: معتقدان به تاریخمندی عنوان می‌کنند اگر حوادث ۲۳ سال نبوت، بیشتر بود متن قرآن هم بیشتر می‌شد و اگر پیامبر زودتر از دنیا رفته بود قرآن کوچکتر می‌شد، لذا قرآن زائیده همین ۲۳ سال است و اگر پیامبر (ص) در برهه زمانی دیگری بودند قرآن هم متفاوت می‌شد.
وی افزود: می‌گویند وحی محصول فرهنگی دوره و زمانه پیامبر (ص) بوده است؛ یعنی آیات قرآن همانند آثار یک موزه تاریخی است که امروز کارایی خود را از دست داده و فقط حکایتگر مسائل آن دوره بوده است. برخی مدعی می‌شوند که مولوی هم پیامبری بود که بال عشق را به بال دین افزود لذا در هر دوره باید مباحث دیالکتیکی به روز شود.
عضو هیأت علمی پژوهشگاه با بیان اینکه دو نوع اشکال می‌توان به این مسئله وارد کرد که یکی در پذیرش مبنای آنان و دیگری باطل دانستن اصل این مبناست، تصریح کرد: اگر بپذیریم که وحی، مبنای دیالکتیکی دارد ملازم با تاریخمندی نمی‌شود؛ لذا اگر حوادث تاریخی زمینه را برای انتقال پیام خدا ایجاد کند نمی‌تواند لزوما به معنای تاریخی بودن پیام آیات باشد؛ به عنوان مثال ممکن است در زندگی انسان یک مسئله‌ای رخ دهد که در یک تاریخ است، ولی پیام آن همواره در طول عمر، تجربه‌ای برای انسان است و منحصر به تاریخ نیست.
عرب‌صالحی عنوان کرد: اگر کسی بگوید خدا از حوادث ۲۳ سال استفاده کرده و پیام برای بشر فرستاده است، هیچ محذوریت عقلی و نقلی ندارد؛ زیرا قرآن در بیان تاریخ هم به کلیات اکتفا و تنها در برخی موارد وارد جزئیات شده لذا پیام‌های آن برای همیشه جاودانه است.
وی با بیان اینکه اکثر آیات قرآن شان نزول و سبب نزول ندارند و ابتدا به ساکن نازل شده‌اند، از جمله آیات اخلاقی، اعتقادی، احکام و … ناشی از اوضاع و احوال و حادثه خاصی نبوده است بیان کرد: لازمه این نظریه، انکار وجود پیشین قرآن است؛ اینکه قرآن در لوح محفوظ بوده و لباس لفظ به تن کرده در روایات قطعی است، اما منتقدان این مسئله می‌گویند وجود پیشین با مبنای دیالوگی آن نمی‌سازد و نمی‌تواند پیش از حوادث نازل شده باشد.
عضو هیئت علمی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی با بیان اینکه باید میان ظرف نزول و سبب نزول تفکیک کنیم، عنوان کرد: قرآن برای هدایت جن و انس نازل شده، ولی معنای آن تاریخمندی کلام الهی نیست، زیرا قرآن ظرف نزول دارد که ارتباطی با تاریخیت ندارد.
عرب صالحی تصریح کرد: سبب نزول یعنی اینکه محتوا در لوح محفوظ بوده و سببی باعث شده تا نازل شود و از لوح محفوظ به قالب لفظ درآید نه اینکه حادثه‌ای باعث خلق آیه از ابتدا شده باشد. برخی می‌گویند اگر قرآن در محیطی انگلیسی زبان نازل می‌شد، انگلیسی می‌شد؛ ما گرچه این منطق را نمی‌پذیریم، ولی این مسئله هم باز ضربه به قرآن و وحیانی بودن آن نمی‌زند، ضمن اینکه برخی میان انگیزه و انگیخته خلط می‌کنند.
عرب‌صالحی با اشاره به برخی انتقادات از سخنان وی و سایر مبانی معتقدان به تاریخمندی اظهار کرد: ما در این بحث دنبال نقد مبنای وحی‌شناختی بودیم و نه به دنبال اثبات تاریخمندی و یا غیرتاریخمندی قرآن؛ بنده قائل به تاریخمندی نیستم، ولی در اینجا به دنبال نقد وحی‌شناختی هستم.
وی با بیان اینکه تاریخیت در ذهن مستشرقان به معنای ناکارآمدی است بیان کرد: در روایت داریم که همین قرآن در لوح محفوظ است، ولی اینکه چگونه در آن موجود است راهی جز روایت نداریم.
این محقق با تاکید مجدد بر اینکه ماهیت وحی دیالوگی نیست به بحث وجود قرآن در لوح محفوظ اشاره و تصریح کرد: برخی می‌گویند وجود قرآن در لوح محفوظ، به معنای جبر است در حالی که همه حوادث در علم خدا هستند و اختیار هم جزء مقدرات است، ضمن اینکه ما در بسیاری از موارد مجبور هستیم و خدا مقدر کرده که ما امروز با اختیار خود در این جلسه شرکت کنیم.
در ادامه این کرسی حجت‌الاسلام دکتر عبدالکریم بهجت‌پور و دکتر محمدرضا شاکر به نقد مطالب ارائه شده پرداختند.
لازم بذکر است حجت‌الاسلام سعید داودی به عنوان داور و دکتر حمید امیرچقماقی به عنوان دبیر علمی در این کرسی حضور داشتند.
