على(ع)پس از رحلت رسول خدا(ص)، يگانه تداوم بخش حركت آن حضرت در ايجاد و توسعه فرهنگ و تمدن اسلامى بود. نخستين مشكلى كه در آن دوره فراروى مسلمانان قرار گرفت، انحرافاتى بود كه فرهنگ اسلامى را از روح ويژه و ممتاز خود دور ساخت. على(ع)كوشيد تا با اتخاذ روشى خردمندانه، به گونه اى كه اصل اسلام لطمه نبيند و امت اسلامى دچار پراكندگى نشود، با اين كژروى ها بستيزد. آن حضرت در دوران حكومت خود نيز با تبعيض، بدعت و دنياطلبى مبارزه كرد و عملكردى چشمگير در مبارزه با انحراف فرهنگ اسلامى ارائه داد. امام تنها به اين روش بسنده نكرد و كوشيد تا با سخنان و تفسيرهاى جامع، اركان فرهنگ اسلامى را روشن سازد. ترويج خودگرايى و آزادانديشى، بازنمايى فرهنگ دينى در سيره شخصى و عملى، ارج نهادن به دانش، پايه گذارى علوم اسلامى و پى ريزى تمدن دينى، از ديگر دستاوردهاى مكتب علوى در بسط و توسعه فرهنگ و تمدن اسلامى است.
الگوهايى كه على(ع)به يادگار نهاد، در روزگاران پس از او به عناصرى تمدن ساز و فرهنگ آفرين بدل شدند. گسترش نهادهاى علمى و آموزشى از جمله آن سرمشق ها است. امام كه امير سخن و سخنوران بود، بر ادبيات جهان اسلام تأثيرى ژرف نهاد و به ويژه ادبيات عرب را متحول ساخت. على(ع)افزون بر اين كه مسلمانان را به دانش اندوزى ترغيب مى كرد، خود نيز در برخى از شاخه هاى علوم تجربى صاحب رأى بود و الگويى براى دانشمندان مسلمانان شد.
على(ع)پايه گذار بسيارى از شاخه هاى علوم اسلامى است. در عرصه تفسير، آن حضرت سرآمد مفسران قرآن و يگانه داننده رموز و اشارات آن است. مفسران بسيارى در تاريخ اسلام، با تأثيرپذيرى از آموزه هاى تفسيرى آن حضرت، تفسيرنگارى را آغاز كرده اند و ژرفا بخشيده اند.
در زمينه فلسفه الهى، على(ع)نخستين كسى است كه سخنانى برهانى ايراد كرده و واژگان عربى را بر اساس نگرشى فلسفى به كار برده است. فيلسوفان شيعه نيز همواره تحت تأثير سخنان على(ع)بوده اند. دانش كلام هم به گونه اى انكارناپذير وامدار على(ع)است. آن حضرت در مناظره با متكلمان اديان ديگر، از انديشه هاى دينى دفاع كرده و مباحث عميق كلامى را كاويده است.
در عرصه فقه، نخستين رويكردهاى استنباطى و اجتهادى، آن هم بر بنياد كتاب و سنت، از آنِ على(ع)است. بسيارى از مبادى فقاهت در سخنان آن حضرت ريشه دارد و شمارى از شيوه هاى آن در مكتب علوى تدوين شده است. على(ع)مسلمانان را به فراگيرى دانش تاريخ تشويق مى كرد و آن را ارجمند مى دانست. پيروان او نيز به تاريخ نگارى روى آوردند و اين دانش را بالنده ساختند. على(ع)همچنين درهاى علم اخلاق را به روى همگان گشوده است و طريق سلوك به سوى خداوند را فراروى انسان نهاده است. سخنان على(ع)سرچشمه علم اخلاق در اسلام است.
