به گزارش روابط عمومی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، هم اندیشی علمی با موضوع “علوم انسانی اسلامی؛ از نظریه پردازی تا تحقق” روز يكشنبه ٢٦ اسفند ماه سال جاری توسط گروه معرفت شناسی و علوم شناختی پژوهشگاه به صورت حضوری و مجازی برگزار شد.
جناب آقای دکتر حمید رفیعی هنر عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی در این هم‌اندیشی به سخنرانی پرداخت که مشروح کامل سخنرانی ایشان تقدیم می گردد:
منتقدان دانش روانشناسی اسلامی دو گروه هستند:
- منظر علمی دارند. این دغدغه را دارند که نگاه علمی جدی به مسئله داشته باشند
- اما در این سال‌ها که به صورت دوره‌ای تکرار می‌شه و استاد محترمی بحث هیجانی می‌کند.
بیش از آنکه رد علمی باشد، رد روان شناختانه است؛ به عبارتی به جای اینکه یک رد و ابطال هستی شناسانه باشد یک ربط انسان شناسانه است.
اگر رد علمی باشد، سوال و اصلی‌ترین اشکال و تکراری‌ترین اشکال این است که مبنای علم و ساینس است و شما می‌خواید یه فرضیه بگیرید از اسلام بیاید به اجرا بگذارید. این اشکال عمومی‌ترین اشکالی که لااقل در دانش روانشناسی اسلامی مطرح میشود و بارها هم پاسخ داده شده است. اینجا دیگر اشکال علمی نیست، بلکه به این باز می گردد که منتقد باور ندارد که این اتفاق و تولید علوم انسانی انجام شده است.
این مسئله به اعتماد به نفس انسان ها باز می‌گردد. هر چقدر در داخل کشور بحث میشود که اینها پاسخ علمی دارد، اما باز هم مخالفت میشود و می‌گویند نمی‌شود. اما اگر این مسئله در کشورهای دیگر این اتفاق بیافتد باورمان میشود که این امر شدنی است. با برخی اساتید که مواجه می‌شویم انگار جریان علم موجود این بلا را سر ما آورده و ما را تحقیر کرده است. باور نداریم که میشود.
این جریان روانشناسی اسلامی -به تعبیر منتقدان جریان شکست خورده در ایران – همین الان در امریکا و اروپا زنده است. این موضوعی است که باید ما از خودمان سوال بکنیم که آیا می‌خواهیم به انتظار بنشینیم که دانش اسلامی هم آنجا شکل بگیرد و آن وقت کتاب‌هایش را دوباره ما باید ترجمه کنیم! نباید این اتفاق بیافتد
مطابق کتاب‌های آموزشی، تاریخ شکل‌گیری روانشناسی مدرن، ۱۸۷۹ در لایپزیک آلمان است. در حالی که در سال ۱۷۸۸کتابی با عنوان روانشناسی تجربی (Experimental psychology)موجود است!
یعنی اینکه صد سال باید این علم تلاش می‌کرده، کتاب نوشته می‌شده تا به لایپیزیک آلمان برسد و آنجا اعلام کنند که یک علم تولید شده است
منتقدان چه انتظاری دارند که در دو دهه با عِده و عُده کم، تمام مشکلات علوم انسانی اسلامی حل شود! باید جریان واقعی علم را نگاه بکنید و بعد بیاید نقد کنید که بگویید جریان روانشناسی یا علوم انسانی اسلامی در ایران شکست خورده است!!
در آمریکا ۳-۴ مجموعه در روانشناسی اسلامی Islamic Psychology فعال هستند:
- دانشکده علوم پزشکی دانشگاه استنفورد، آزمایشگاهی از سال ۲۰۱۵-۲۰۱۶ دارند، تحت عنوان آزمایشگاه سلامت روان مسلمانان و روانشناسی اسلامی Muslim Mental Health & Islamic Psychology Lab. اگر از نظر علمی و تجربی اشتباه است که نباید شکل بگیرد. در همین آزمایشگاه ۱۲ خط پژوهشی راه انداخته، مانند تاریخچه روانشناسی اسلامی، روان درمانی اسلامی، روان‌سنجی و اصول اخلاقی و…
- مدرسه روانشناسی و مرکز تحقیقاتی خلیل (Khali Center) در سان‌فرانسیسکو کالیفرنیا: هم تالیف کتاب و هم کلاس‌های آموزشی دارند. فعالیت‌های زیادی دارند و سال گذشته در دانشگاه بن حمد قطر سمپوزیوم برگزار کرد که در کشورهای مختلف در آن شرکت کرده بودند.
- موسسه روانشناسی اسلامی الکرم ویرجینیا: این مجموعه که کمتر از ۱۰ ساله شکل گرفته است و با همکاری دانشگاه جورج واشنگتن امریکا دو دوره آنلاین روانشناسی اسلامی برگزار کرده است و یکی از محورهای منابع درسی آنها در بحث نفس، علم النفس ملاصدرا است.
- انجمن بین‌المللی روانشناسی اسلامی: تمرکز فعالیت‌هایش در انگلیس است ولی اصل استقرارش در سیاتل امریکاست. اصل این مرکز و این مجموعه بین‌المللی است و از روانشناسان دنیا جمع شده‌اند
- کالج مسلمانان کمبریج: چندین دوره آموزش روانشناسی اسلامی برگزار کرده است و مدرک و گواهی میدهد
- گروه تحقیقاتی اسلام و روانشناسی ذیل انجمن اسلامی تخصص‌های اجتماعی و آموزش در آلمان: یک گروه تحقیقاتی است که آثاری را منتشر کردند و در حال جمع‌آوری اطلاعاتی و تهیه در بانک داده‌ها در حوزه روانشناسی اسلامی هستند.
- دانشگاه یووی آمستردام هلند: دارای مرکز الهیات اسلامی است که در مقطع کارشناسی رشته مطالعات اسلامی و در مقطع ارشد، رشته مراقبت معنوی اسلامی دارند. دانشجوها برای بیمارستان‌ها تربیت می‌شوند تا در کنار مراقبت‌های بالینی و پزشکی، مراقبت معنوی هم داشته باشند.
- اولین دوره آکادمیک روانشناسی اسلامی سال قبل در دانشگاه چارلز استورت استرالیا برگزار شد
- انجمن روانشناسی انجمن روانشناسی استرالیا یک گروه دارد تحت عنوان گروه روانشناسی از منظر اسلام.
با این اوصاف، جریان روانشناسی اسلامی شکل گرفته است و اگر ما بایستیم، آنها می‌آیند و از ما عبور می‌کنند و هزینه عبور را باید آنها بپردازند که مکرر در گوش دانشجو می‌خوانند که ما روانشناسی اسلامی نداریم. و باز باید ما همچنان شاگرد باقی بمانیم و آنها استاد!
در ادامه چند نمونه از آثار منتشر شده خواهد آمد:
انجمن بین المللی روانشناسی اسلامی، کتابی منتشر کرده است تحت عنوان Islamic Psychology around the global : این کتاب ۱۷ فصل دارد که از ۱۷ کشور مشارکت داشته‌اند. یک فصلش ر ابنده نگارش کرده‌ام.
کتاب دیگری انجمن بین المللی روانشناسی اسلامی سال گذشته منتشر کرد، تحت عنوانClinical applications of Islamic psychology این کتاب طراحی مداخلات بالینی در عرصه روانشناسی اسلامی است که تجربه شده و به تایید رسیده است و یک فصلش را بنده با همکاری اساتید نگارش کرده‌ام.
در همین انجمن یک مدلی طراحی کرده‌اند تحت عنوان روان درمانی اسلامی Islamic psychotherapy. این مدل را خودشان در کلینیک استفاده می‌کنند.
مرکز الکرم کتاب روان درمانی یکپارچه اسلامی منتشر کرده است: Islamically intercrated psychotherapy
مرکز اسلامی خلیل یک مدل درمانی برای اختلالات دارند: Applying Islamic principles to clinical mental health care
گروه تحقیقاتی در آلمان یک بانک داده جمع آوری کردند به زبان‌های مختلف. همه آثاری که به زبان‌های مختلف مالایی، عربی و… شناسایی کردن و در این کتاب جمع آوری کرده‌اند.
در آزمایشگاه استنفورد، متمرکز شده‌اند بر ایده‌های مطرح در ۱۵۰ خطی جهان اسلام، همچون ابوزید سهل بلخی، ابن‌سینا و کندی و دیگران. متمرکز شده‌اند بر جنبه‌های روانشناختی و پژوهش می‌کنند.
انجمن بین المللی روانشناسی اسلامی در صدد تولید استانداردهایی روانشناسان مسلمان در دنیا هستند. البته نظریه پردازی و مدل سازی را در آثارشان خیلی جدی دنبال می‌کنند.
مرکز اسلامی خلیل، مباحث کاربردی در درمان پیگیری میشود.
در گروه تحقیقاتی اسلام و روانشناسی آلمان، بانک داده و روش شناسی خیلی جدی گرفته می‌شه. مثلاً یک روش شناسی روانشناسی اسلامی تحت عنوان مخفف سلام که چند مرحله است
در استنفورد در حال احیا تراث اسلامی هستند
در الکرم مبانی فلسفی آموزش داده میشود
منابع تحقیقاتی که این مراکز دارند بحث برانگیز است:
اینم خوبه که در جریان قرار بگیریم که
انجمن بین المللی روانشناسی اسلامی بر اندیشه اندیشمندان قرون ۹ تا ۱۳ میلادی تمرکز دارند.
برخی از این مراکز بر روایات نبوی در اهل سنت و بطور کلی روایات اهل سنت متمرکز هستند.
بخش از اینها بر منابع آثار مؤلفان اسلامی قرن بیستم تمرکز دارند.
برخی مراکز بر فلسفی شیعی همچون ملاصدرا توجه دارند و البته برخی هم بر ابن قیم جوزی.
دکتر حسین رسول یکی از فعالان روانشناسی اسلامی که در انگلستان فعال است، در یکی از کتاب‌هاش که سال ۲۰۲۳ منتشر شد به صورت مصاحبه‌ای بود یه سری سوالات از من پرسیده بود و من پاسخ بدم و تبدیل به یک فصل از کتابش شد. آنجا پرسید مهمترین چالش ۱۰ سال آینده روانشناسی اسلامی چیست؟ به نظر من مهمترین چالش روانشناسی اسلامی احتمالاً در ۱۰ سال آینده، چالش مرجعیت روانشناسی اسلامی است.
ما الان به عنوان روانشناسان علمی در ایران باید توجه کنیم که بالاخره این مرجعیت را به چه کسی می‌خواهیم بسپاریم.
