- شریعه خرد
شریعه خرد عنوان مجموعه‌ای از مقالات و گفتارهاست که اندیشمندان حوزه و دانشگاه ارائه کرده‌اند. دیباچه این مجموعه به قلم آیت الله علی‌اکبر رشاد و با عنوان «خدیو خرد»، به شرح مختصر اما مفیدٍ کارنامه زندگی و خدمات علمی و فرهنگی استاد علامه اختصاص دارد. نویسنده در این دیباچه از آثار مکتوب آن مرحوم ـ که به حدود صد عنوان بالغ می‌شود‌ـ و نیز خطابه‌ها و سخرانی‌ها، و مکاتبات و مناظرات او با دانشوران داخلی و خارجی می‌پردازد و شمه‌ای از حیات فرهنگی آن استاد فرزانه را برمی‌شمرد.
۱. مقاله نخست این مجموعه، «قرآن در نهج‌البلاغه»، اثر آیت‌الله عبدالله جوادی آملی است. نویسنده در این مقاله از مقام انسان کامل و قرآن تکوینی سخن می‌گوید و به توانایی علی(ع) در معرفی قرآن می‌پردازد. بررسی نظام فاعلی و داخلی قرآن و نیز جست‌وجوی نظام غایی آن در نهج‌البلاغه، مباحث فصول پنج‌گانه این مقاله است. این جستار آمیزه‌ای از مباحث معارفی، فلسفی و عرفانی است.
۲. «اسلام و آزادی» عنوان مقاله کوتاهی است که آیت‌الله محمدتقی مصباح یزدی نگاشته است. در این مقاله، مفاهیم فلسفی آزادی و اختیار ـ به‌گونه‌ای گذرا ـ بررسی می‌شود و نظر اسلام درباره نظام برده‌داری مورد پژوهش قرار می‌گیرد.
۳. آیت‌الله جعفر سبحانی در مقاله «هستی‌شناسی عرفانی» از مفاهیم عارفانه و عاشقانه سخن می‌گوید و به تفسیر چند اصطلاح عرفانی در شعر عارفان می‌پردازد. پاسخ کوتاه به چند پرسش درباره مقولات عرفانی، مبحث دیگر این نگاشته است.
۴. «سیمای جامعیت» به خامه استاد محمدرضا حکیمی، مقاله‌ای است که به عنوان مقاله کتاب «تکاپوگر اندیشه‌ها» (شرح زندگی و آثار علامه جعفری) نگاشته شده و در این مجموعه نیز آمده است. استاد حکیم در این نوشتار از ویژگی‌های شخصیتی و علمی استاد جعفری(ره) یاد میکند و او را نمونه‌ای از عالمان جامع و همه‌جانبه‌نگر می‌داند.
۵. «اتحاد عالم و معلوم و تأثیر آن در بحث علیت»، نوشته حجت‌الاسلام و المسلمین دکتر احمد احمدی، جستاری فلسفی است که به علیت، ادراکات نفس، وحدت آن و اتحاد عالم و معلوم می‌پردازد و شرحی فلسفی از این مفاهیم به دست می‌دهد.
۶. دکتر رضا داوری اردکانی در مقاله خود با عنوان «ملاحظاتی کوتاه برای ورود به تفکر افلاطون»، بر آن است تا به ویژگی‌های اندیشه افلاطونی و دیدگاه‌های گوناگون درباره آن بپردازد و سقراطِ افلاطونی را توصیف کند.
۷. «دیانت و آزادی» نوشته حجت‌الاسلام و المسلمین علی‌اکبر رشاد، جستاری درباره معنا و کاربردهای واژه آزادی، انواع، حدود و آفت‌های آن است. این جستار در شش بهره کوتاه به مقولات یادشده پرداخته است.
۸. «علم و الهیات (پیشینه، تطورات و مسائل)» متن سخنرانی دکتر غلامعلی حداد عادل در یکی از همایش‌های تحقیقی حوزه علمیه قم است که در این مجموعه به طبع رسیده است. مقاله معطوف به مبحث علم و دین است.
۹. «اصل آنتروپیک و برهان نظم»، اثر دکتر مهدی گلشنی است. نویسنده در این مقاله اصل «انسان‌محوری» در ساختار فیزیکی جهان را برمی‌رسد و بر مبنای این اصل، اهمیت انسان و خلقت او را تذکار می‌دهد. برهان نظم، مدار بحث نویسنده است.
۱۰. «واپسین یادگار حلقه‌ی آزاداندیشی»، نوشته دکتر منوچهر صدوقی سها، ذکر کوتاهی از پیشینه فلسفی جهان اسلام است.
۱۱. «نبوت و حکومت»، نگاشته حجت‌الاسلام والمسلمین علی ربانی گلپایگانی، به بحث حکومت دینی و ارتباط انبیا و حکومت از دیدگاه قرآن کریم می‌پردازد.
۱۲. «حیات معقول در آیینه‌ی شرح علامه جعفری»، اثر حجت‌الاسلام و المسلمین سید جمال‌الدین دین‌پرور، توضیحی درباره شرح نهج‌البلاغه، اثر گرانمایه استاد مرحوم، و بررسی مفهوم حیات معقول در این مجموعه ارجمند است.
۱۳. دکتر همایون همتی در مقاله خود با عنوان «گفتاری درباب مولانا و کتاب مثنوی» از پاره‌ای ویژگی‌های مثنوی مولوی یاد میکند و در پایان مختصری درباره شرح مثنوی مرحوم علامه جعفری سخن می‌گوید.
۱۴. «حسد در مثنوی»، نگاشته احد فرامرزقراملکی، چیستی بیماری حسد و درمان آن را از نگاه مولوی بررسی میکند.
۱۵. «از اخلاق نیکوماک تا اخلاق ناصری»، اثر دکتر سید صدرالدین طاهری، جستاری درباب مقایسه دو کتاب عظیم اخلاقی در شرق و یونان قدیم است. پاره‌ای از مفاهیم اساسی اخلاق از منظر هر دو کتاب بررسی می‌شوند و به تفصیل تبیین می‌گردند.
۱۶. «نظری بر کبریت احمرِ علامه‌ی شعرانی»، نوشته دکتر علیرضا ذکاوتی قراگزلو، ترجمه شانزده بند نخستین کتاب الکبریت الاحمر، نوشته شیخ عبدالوهاب شعرانی، عارف متشرع مصری است. کتاب شعرانی، تلخیص فتوحات مکیه ابن‌عربی است.
۱۷. دکتر علی. م. افضلی در مقاله «مبانی فلسفی دکارت به روش هندسی»، ترجمه مهم‌ترین بخش کتاب «اعتراضات و پاسخ‌ها»ی دکارت است. دکارت در آن کتاب کوشیده است مبانی فلسفه خود را به روش هندسی عرضه کند.
۱۸. «برهان وجودی یا وجوبی»، نوشته دکتر حمیدرضا آیت‌اللهی، جستاری درباره یکی از براهین مطرح در اثبات وجود خداوند، یعنی برهان وجودی، است. نویسنده به بیان دیدگاه علامه جعفری درباره این برهان می‌پردازد.
۱۹. مقاله «شخصیت بارز علامه استاد محمدتقی جعفری»، اثر علی رافعی، درباره ویژگی‌های شخصیتی و آثار علامه جعفری(ره)، به اختصار سخن گفته است.
۲۰. دکتر عبدالرحیم گواهی نیز در مقاله «جهانی که بنشسته در گوشه‌ای» به ذکر عناصر شخصیتی علامه جعفری(ره) و نیز خاطراتی از آن استاد فرزانه می‌پردازد.
۲۱. «تاریخ انسانی و انسان تاریخی»، اثر حجت‌الاسلام و المسلمین پارسانیا، جستاری کوتاه درباره هستی‌شناسی دینی است.
- فلسفه دین
پژوهش درباب فلسفه دین، همواره از تعریف دین آغاز می‌شود. برای این تعریف، نخست باید روش‌شناسی منقحی برای تعریف‌پذیری دین ارائه کرد. در این روش‌شناسی باید ضرورت تعریف دین، هدف تعریف، شرایط منطقی و عوامل رخنه و خلل در آن، موانع تعریف‌پذیری دین و طبقه‌بندی معارف دین، مطرح شود. تنها پس از به‌دست دادن اصول و معیارهایی منقح در این باب، می‌توان درباره تعاریف دین سخن گفت. نخستین گام در تعریف دین، بررسی عناصر مشترک ادیان و استنباط تعریف دین از آن است. این تعریف عام، دین را اعتقاد به ماورای طبیعت، هدفداری خلقت و اخلاقی بودن هستی می‌داند. تعاریف استون، دکتر شریعتی، گیسلر، از جمله این تعاریف عام و فراگیر شمرده می‌شوند. اما برخی دیگر از تعاریف دین، ماهیت‌گرایانه‌اند. تعاریف اسپنسر، مولر، بونهافر، هرلاک الیس، اسپنگلر، شاکول، تایلر، هولباخ، سانتیانا، اتو، کاسیرر، سارتر و دیویی، از این جلمه‌اند که هریک نیازمند نقد و بررسی جدی‌اند. رهیافت‌های روان‌شناختی و جامعه‌شناختی نیز در دین‌پژوهی معاصر نقشی اساسی دارند. این دو رهیافت به تعریف دین نیز پرداخته‌اند. بررسی و نقد تعاریف ویلیام جیمز، فروید، یونگ و شلایرماخر، ساموئل کینگ، کارل بارت، فرایز، و کوفمان، در زمره این تعریف‌ها جای می‌گیرند.
پاره‌ای از تعاریف دین نیز غایت‌گرایانه و اخلاق‌گرایانه‌اند. کارل بارت، ریشل، پل تیلیخ، و ترولش در حیطه نخست و کانت، وایتهد و پل جانسون در حیطه دوم به تعریف دین پرداخته‌اند.
بحث مهم دیگر در فلسفه دین، قلمرو دین است. در این مبحث، نخست باید به علت نیازمندی به دین پرداخت و سر این نیاز بشر را آشکار کرد. پس از آن، پژوهش در قلمرو فقه، به‌معنای فقه اکبر، راز و شیوه ارتباط انسان با خویشتن، هستی، و همنوع را نشان می‌دهد و تصویری از قلمرو دین را ارائه میکند.
سومین بحث اساسی در عرصه دین، پرداختن به مفهوم سکولاریسم، و بررسی و تحلیل آن است. این مفهوم که از غرب سربرآورده است، امروزه رقیب جدی دین در عرصه‌های اجتماعی شمرده می‌شود. سکولاریسم را نخست باید تعریف کرد و سپس علل گرایش به آن را واکاوید. در این عرصه، توجه به علل و زمینه‌های بروز تفکر سکولاریسم در غرب، راهگشا و اساسی است. آن‌گاه می‌توان به آثار و پیامدهای سکولاریسم در ابعاد گوناگن شخصیت و حیات انسانی پرداخت. ارائه مختصات سکولاریسم این آثار را آشکارتر میکند. در همین زمینه، دیدگاه اسلام درباب سکولاریسم، اندیشه سیاسی اسلام، بررسی شئون دنیوی دین و توجه به مبانی دینی، مفهوم سکولاریسم را با سنجه‌های دینی به نقد می‌کشد. از پس این بحث، ارتباط حکومت و سیاست با احکام اهلی معلوم می‌شود.
چهارمین مبحث بنیادین در حوزه فلسفه دین، مفهوم علم و دین است. علم و دین و فلسفه، رابطه‌ای با حیات معقول آدمی برقرار می‌کنند که شناخت این رابطه، هم معنای آنها و هم حیات معقول را آشکارتر می‌سازد. تعریف علم و بیان ویژگی‌های آن، پژوهش در مفهوم ثبات و تحول در دو حوزه علم و دین، و رابطه علم و فلسفه با ماورای طبیعت، تعریف، حدود و قلمرو دو گستره علم و دین را وامی‌نماید. در بحث ترابط علم و دین می‌سزد که دیدگاه‌های فلسفی دانشمندان درباره «واقعیت فی‌نفسه» بررسی شود و از دل آن، معنای «واقع» و نگاه علم و دین به آن بیرون آید. این توجه فلسفی اشتراک و تمایز این دو مفهوم را پدیدار می‌سازد. از عمق همین توجه فیلسوفانه است که محدودیت‌های علم در شناخت واقعیت‌ها، خود را به پژوهشگر نشان می‌دهند. عظمت و ضرورت علم انکارناپذیر است، اما اثبات محدودیت های آن نیز دشوار نیست.
پلورالیزم یا کثرت‌گرایی دینی، مبحثی جدال‌برانگیز در قلمرو فلسفه دین است. با نقد و بررسی این مفهوم و بازگویی معانی و پیامدهای آن، می‌توان مطمئن بود که مهم‌ترین بنیادهای فلسفه دین معاصر پژوهیده شده‌اند.
- تکاپوگر اندیشه‌ها
مرحوم استاد محمدتقی جعفری(قده)، به حق، یکی از اندیشمندان جامع و فرزانگان وارسته معاصر است. آنچه بیش از همه چیز، شخصیت علمی آن مرحوم را برجسته می‌سازد، همین جامعیت کم‌نظیر است. احاطه و اشراف استاد محمدتقی جعفری بر دانش‌های حوزه‌ای، معارف وحیانی، علوم برون‌حوزه‌ای، فرهنگ معاصر، اقتصاد و سیاست، ادبیات، اخلاق علمی و عملی و زبان تخاطب و تفاهم، از او شخصیتی جامع و همه‌جانبه‌نگر ساخته بود. کارنامه عمر آن استاد گرامی، از روزهای نخست تحصیل در تبریز تا ایام تحصیلات عالی حوزوی در نجف اشرف و رسیدن به مرتبه اجتهاد، و نیز سال‌های بعد که سراسر به تدریس و تعلیم و تصنیف گذشت، بسی پرشکوه و پربرگ‌وبار است. استاد نزد عالمان بزرگ علوم اسلامی در عرصه‌های اصول، فقه، فلسفه، و دیگر عرصه‌های اندیشه، به تلمذ می‌پردازد و از خرمن دانش آن مراجع مسلّم و استادان معظّم، خوشه‌ها و توشه‌ها برمی‌چپند. پس از بازگشت به ایران، استاد جعفری پژوهش و تدریس و تألیف را آغاز میکند و تا واپسین روزهای حیات دست از این تلاش مجاهدانه نمی‌کشد. استاد جعفری در طول حیات خویش، صدها سخنرانی در مجامع علمی و دانشگاهی ایراد کرده است و همچنین با بیش از پنجاه تن از شخصیت‌های علمی، فرهنگیِ داخلی و خارجی به گفت‌وگو و مفاهمه علمی پرداخته است. مکاتبات با برتراند راسل از آن جمله است. مرحوم استاد محمدتقی جعفری قریب پنجاه اثر علمی نیز تألیف کرده است. تفسیر و نقد وتحلیل مثنوی، یکی از این آثار ارجمند است. این کتاب در چهارده جلد و به مدت پنج سال تألیف شده است. استاد در این کتاب به شرح تفصیلی افکار، عقاید و نازک‌اندیشی‌های جلال‌الدین محمد بلخی، معروف به مولوی، می‌پردازد و در ضمن اصول اندیشه‌های خود را نیز عرضه میکند. شرح تفصیلی نهج‌البلاغه، نیز از آثار برجسته آن مرحوم است. مولوی و جهان‌بینی‌ها، تحلیل شخصیت خیام، حکمت، عرفان و اخلاق در شعر نظامی گنجوی، و تکاپوی اندیشه‌ها، از دیگر آثار عمیق و گرانسنگ این استاد فقید است. کتاب اخیر، مجموعه‌ای از گفت‌وگوها و مصاحبه‌های شخصیت‌های خارجی با استاد است. استاد محمدتقی جعفری(قده) صفات و ویژگی‌های فراوانی داشت که از او شخصیتی ممتاز ساخته بود. حافظه قوی، وسعت معلومات، استقلال فکری، نقادی اندیشه‌ها، ارتباط با شخصیت‌های علمی و فرهنگی، توجه به مقتضیات زمان، ابعاد فقهی و ویژگی‌های اخلاقی آن مرحوم، همه منحصربه‌فرد بوده‌اند. آثار استاد محمدتقی جعفری(ره) همه مشحون از دقت‌های ناب دینی و عقلانی است و عرصه‌های گوناگون و گسترده‌ای را دربر می‌گیرد. بحث بنیادین «شناخت» یکی از عناصر مورد توجه استاد در بسیاری از مکتوبات خویش بوده است. اشاره به برخی از ارکان اساسی این بحث و نیز مباحث دیگر علامه جعفری(ره)، آگاهی‌های عمیق درباب جهان و انسان به دست می‌دهد.
شناخت از دیدگاه فلسفی امکان دارد و دلایل سوفسطاییان در نفی شناسایی واقعیت، سست و بی‌بنیاد است. حواس و وسایل ساختگی، ابزارهای شناخت بشر به‌شمار می‌آیند. عوامل شناخت نیز از جبر طبیعی گرفته تا ایمان متعددند. ذهن انسان پس از طی مراحلی به شناخت دست می‌یابد. همین ذهن است که می‌تواند رابطه‌های کیفی گوناگون با واقعیات پیدا کند و انواع شناخت را پدید آورد. معرفت، تحیر عالی، شناخت عرفانی و حکمت، از شناخت‌های عالی به‌شمار می‌آیند. کارکردهای ذهن گوناگون است و از تصدیق تا تجسیم را دربر می‌گیرد. از این‌رو، ذهن فعالیت‌های متفاوتی دارد و رابطه‌های متعددی با موضوع برقرار می‌سازد. رابطه ذهن با عین در شناسایی دو رکن دارد: «من» و ابزارهای محصول علم؛ «جز من» و واقعیات هستی. اساسی‌ترین بحث شناخت، نقد ایده‌آلیسم است و اثبات امکان شناخت واقعیت‌های خارجی.
استاد جعفری(ره) درباب خداشناسی نیز پژوهش‌های ارجمندی ارائه داده است. وی تاریخ خداشناسی و خداپرستی را مساوی با تاریخ انسانی می‌داند و درباره موضوعاتی چون عدل الهی، دین شخصی، برهان‌های اثبات خدا، موانع اعتقادی، ذکر و رابطه خدا با موجودات، تحقیقاتی باریک‌بینانه دارد. موضوع دیگری که در عمده آثار آن مرحوم، رویکردی اساسی به‌شمار می‌آید، بحث مبانی انسان‌شناسی است. طبیعت انسانی، مختصات انسان، استعدادهای درونی و مفهوم «خود»، وجدان و خودشناسی از قلمروهایی است که علامه جعفری(ره) به آنها پرداخته است. استاد درباره جبر و اختیار اثری جداگانه دار، ولی به لحاظ اهمیت موضوع در دیگر مکتوبات و گفتارهای خویش نیز از تحلیل این مفهوم غافل نمانده است.
یکی از درخشان‌ترین آثار و دیدگاه‌های علامه جعفری(ره)، اندیشه‌های او درباب فلسفه حیات و حیات معقول است. استاد با تبیین فلسفه‌های زندگی، مفهوم حیات را از نظرگاه عقلانی و وحیانی بررسی میکند و بنیادهای حیات معقول انسانی را در پرتو دین و خرد آشکار می‌سازد. استاد براساس پژوهش در معرفت‌شناسی دینی و فلسفی، نسبت انسان و هستی را می‌سنجد و ابعاد گوناگون حیات انسانی را وامی‌کاهد.
تعلیم و تربیت، رابطه انسان و آزادی، شخصیت زن، عرفان اسلامی، هنر و زیبایی، فرهنگ تکاملی، فلسفه تاریخ، اصول فلسفی تمدن‌شناسی، مسائل اجتماعی، و اسلام و حقوق بشر، از دیگر پژوهش‌های عالمانه علامه جعفری(ره) به‌شمار می‌آیند. آن مرحوم با ژرف‌کاوی فیلسوفانه‌ای این مباحث را تحلیل میکند و افکار و آرای اندیشمندان را با ذهن وقاد خویش به نقد می‌کشد. آنچه از پس مجاهدت‌های علمی و نظری استاد باقی مانده است، چشمه‌ای زلال است که تشنگان معارف حقیقی را به خود فرامی‌خواند.
