به گزارش اداره روابط عمومی و اطلاع رسانی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، کرسی علمی ترویجی مولفه‌های ایده اولیه توسط گروه ادبیات اندیشه پژوهشکده فرهنگ و مطالعات اجتماعی پژوهشگاه، روز یکشنبه مورخ ۶ بهمن‌ماه جاری با ارائه دکتر احمد شاکری عضو هیات علمی گروه ادبیات اندیشه پژوهشگاه در تهران برگزار شد.
تبئینی از فلسفه ایده اولیه
احمد شاکری در تبئین سیر تطور بحث از ایده اولیه گفت: نگارنده در گستره فعالیت‌های خود به عنوان عضو هیات علمی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی دو حوزه تمحض “ادبیات داستانی دفاع مقدس” و “فلسفه داستان” را مد نظر قرار داده است. در حوزه فلسفه مضاف داستان، تا کنون “فلسفه داستان داستان” به ناشر تحویل شده است و “فلسفه ایده اولیه” مراحل پایانی پژوهش را طی می کند. نگارنده بر ان است تا حلقه مطالعات فلسفه داستان را با تمرکز بر “فلسفه زاویه دید”، “فلسفه پیرنگ”، “فلسفه پرداخت” و “فلسفه شخصیت و شخصیت پردازی” دنبال کند. مجموع این تحقیقات خود تامین کننده حلقه ای از حلقات فلسفه ادبیات داستانی انقلاب اسلامی خواهد بود.
شاکری افزود: در طول فعالیت پژوهشی در طی یک دهه گذشته، تبئین و تئوری پردازی برای گونه پیشتاز ادبیات داستانی دفاع مقدس، نگارنده را بر ان داشت تا به برخی خلاهای مبنایی در این باره توجه نماید. از جمله این خلا ها فلسفه داستان و نگره ای عقلانی در تبئین چیستی و ماهیت داستان است. در حل این معضل، نگارنده بر اساس لایه بندی جوانب داستانی حوزه های فلسفه های مضاف به داستان را احصاء نمود. در گام نخست فلسفه داستان داستان به عنوان یکی از لایه های اساسی روایت انتخاب شد و نتیجه این پژوهش کتابی با حجم حدودا ۸۰۰ صفحه است که مراحل انتشار را سپری می کند. نگارنده بنابر دغدغه های حوزه تمحض نخست (ادبیات داستانی دفاع مقدس) و متناظر با موضوع پژوهشی “دشمن شناسی در ادبیات داستانی دفاع مقدس” نظر داشتی به این موضوع در پژوهش فلسفه ایده اولیه داشته است. بر این اساس، دشمن شناسی از مجرای روایت در ادبیات داستانی دفاع مقدس حاصل می شود. و ایده اولیه به عنوان واحد کمینه روایت، خود نقش و ظرفیتی در نمایش و شناسایی دشمن دارد. بنابر این درذیل دشمن شناسی روایت، می توان به دشمن شناسی ایده اولیه متوجه شد. با این پرسش که ایده اولیه چگونه و در چه سطحی و با چه ابزاری دشمن را می شناساند. نگارنده تلاش کرده است از منظر مصداقی به این پرسشها در ذیل بحث از فلسفه ایده اولیه پاسخ دهد.بخشهایی از پژوهشهای انجام شده در حوزه فلسفه ایده اولیه و دشمن شناسی در ادبیات داستانی دفاع مقدس در مقالات انضمامی نقدهای مجموعه “درباره مانایی و میرایی” به چاپ رسیده است.
عضو هیات علمی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی درباره چیستی ایده اولیه گفت: “ایده اولیه” کلید واژه مصطلحی برای اشاره به ترکیب کمینه روایت –اعم از روایت مکتوب، تصویری و نمایشی- است. یافت این ترکیب کمینه در ساحت افرینشگری از مهمترین مراحل خلاقیت روایی به شمار می رود. بنابر این فهم چیستی و چگونگی فرایند یافت یا صناعت ان از جمله مهمترین موضوعات در حوزه روایتگری است. در ساحتی دیگر، ایده اولیه ساده ترین ترکیب ممکن از هر اثر روایی است که انتزاع ان از هر روایتی به فهم چیستی سازه های اولیه و ارکان اصلی روایت خواهد انجامید. از این رو، چیستی و ماهیت ایده اولیه از جمله موضوعات مهم در مقوله روایت شناسی است. از این مجرا انتظار می رود، اوصاف ذاتی ، کارکرد، مناشی و منابع، غایت، عناصر و مولفه ها، ضرورت، تکثر و تنوع،روش شناسی مطالعه و حسن وقبح ایده اولیه بازشناسی و تبئین شود.
نویسنده کتاب “درباره مانایی و میرایی” با اشاره به منابع نظری و پرداخت به ایده اولیه در آنها گفت: در منابعی که پیش از این چه به صورت مستقل و چه در قالب بخش یا فصلی به این موضوع پرداخته اند اولا تبئین روش شناسانه ای درباره فرایند استحصال ایده اولیه از متن ارائه نشده است. یکی از مبادی بحث فلسفه ایده اولیه روش شناسی تقصیر در تجزیه و تحلیل و تقصیر روایت داستانی در طی چند مرحله و قاعده مند سازی و توجیه امکان و مراتب دست یابی به ترکیب کمینه ایده اولیه ازمتن داستانی است. ثانیا منابع موجود تنها به سه یا چهار مولفه از ایده اولیه اکتفا کرده اند. طرح نواورانه حاضر این مولفه ها را به بالغ بر صد و سی مولفه رسانده است.
در اثار تالیفی ایرانی، دو کتاب “سلول بنیادین داستان” نوشته اقای محمد رضا سرشار و “مایه داستان” از اقای مهدی حجوانی مستقلا در این باره مطالبی ارائه کرده اند. در دیگر منابع نظری حوزه داستان نیز نوعا در ذیل عنوان سوژه یابی، نگاه هنرمندانه یا موضوع داستان به فراخور در این باره مطالبی ارائه شده است. اما از انجا که نوعا این اثار برای مخاطب داستان نویس تالیف شده و هدایت نویسنده برای یافت ایده اولیه بیش از ماهیت ایده اولیه مد نظر بوده است، بحث از چیستی و ماهیت ایده اولیه چندان مد نظر قرار نگرفته است. همچنین در متون ترجمه ای روایت شناسی نیز در این باره مطالب پراکنده ای موجود است که غالبا در بر گیرنده اراء و نظرات نویسندگان در حوزه چگونگی کشف ایده اولیه است. اما در مجموع اثر مستقلی در این حوزه بخصوص با رویکرد فلسفه مضاف شناسایی نشده است.
پیامدهای مطالعه در حوزه فلسفه ایده اولیه
شاکری درباره سنخ شناسی “فلسفه ایده اولیه” گفت: در مطالعات فلسفی در حوزه روایت شناسی و در بحث از چیستی و ماهیت روایت که از مبانی و ضروریات بحث از ادبیات و هنر دینی و انقلابی است می توان روایت را به لایه های زیرین و جنبه های بنیادین ان تقلیل داد. این رویکرد تقلیل گرایانه تمرکز لازم را برای مطالعه ابعاد و جوانب مختلف روایت فراهم می اورد. بحث از ایده اولیه نیز ناظر بر تفکیک جنبه های روایت و توجه به جنبه کمینه روایت است.
از جمله پیامدهای مطالعات روایت شناسانه بر پایه ایده اولیه، معرفی و تبئین و تقنین رویکرد مشخصی در نقد روایت های داستانی بر اساس ایده اولیه ان است. جوانبی چون “قصه داستان” و “پیرنگ” نوعا شناخته شده و در نقدهای ساختاری روایت مورد توجه قرار می گیرند، اما فقر نظری در حوزه ایده اولیه و نامکشوف بودن اوصاف و زوایای ان موجب شده تا عملا نقد ایده اولیه جایگاهی در رویکردهای نقد ساختاری نداشته باشد. چنین تحقیقی مقدمات این رویکرد را به لحاظ نظری فراهم می اورد. همچنین زمینه سازی برای مطالعات نظری مضاف در حوزه ادبیات دینی: از دیگر کارکردهای این رویکرد است. بحث از امکان و مراتب و مولفه های ادبیات دینی از دیرباز و بخصوص پس از دوره پیروزی انقلاب اسلامی مطرح بوده است. به نظر نگارنده، شیوه علمی و اطمینان بحث بحث از این موضوع بخصوص در حوزه علت صوری روایت دینی، مطالعه روایت به مثابه ساختاری نظام مند و لایه مند است. بحث از ایده اولیه این امکان را فراهم می اورد تا پرسش از امکان و مراتب و خصوصیات روایت دینی در این سطح کمینه از روایت مطرح شود و زمینه را برای بحث از امکان دینی شدن روایت در لایه‌های فوقانی فراهم اورد.
نویسنده کتاب “فلسفه داستان داستان” از اثار دیگر این بحث را کمک به فهم ایده اولیه و تبئینی نظام مند و ساختارمند از ان به جهت اشنایی نویسندگان با این جنبه مهم از روایت دانست. او گفت: واقعیت ان است که به دلیل کمتر شناخته شده بودن ایده اولیه بخصوص در حوزه داستان نویسی، عملا فضای افرینشگری داستان و منابع داستانی قادر به هدایت دقیق نویسنده و اقناع او در توجه به ایده اولیه نیستند. این پژوهش تلاش دارد با نواوری درباره ماهیت و مولفه ها و کارکردهای ایده اولیه ان را به مثابه گامی مهم در حوزه افرینشگری معرفی نماید. ورود و مطالعات فلسفی به حوزه روایت در کشور ما از سابقه چندانی برخوردار نیست و می توان گفت غلبه اثار فلسفی در حوزه ادبیات با منابع ترجمه ای است. نگارنده با اعتقاد به ظرفیت های لازم جهت باروری حوزه ادبیات داستانی انقلاب اسلامی به نظریه ادبی فلسفه ایده اولیه را از جمله مبادی این راه مخاطره امیز می داند.
همچنین باید توجه داشت حوزه مطالعات فلسفی ادبیات داستانی از نظام مندی و روش مندی متناسب با اینگونه بحثها برخوردار نیست. بعضا برخی توجهات عقلی و نظری در این باره توسط متاملان ایرانی و برخی نتایج حاصل در اثار ترجمه ای اندیشمندان خارجی به دلیل فقدان روش شناسی مناسب یا تبدیل به نظریه خاصی درباره ایده اولیه نشده است، یا اساسا در محافل علمی موجود به نحو مقتضی و لازم فهم نشده است یا به صورت خرده گفته ها و شنیده های نظری به صورت پراکنده موجود بوده و در هندسه منسجمی گرداوری نشده است.
ساختار و نظام پژوهش “فلسفه ایده اولیه”
وی درباره ساختار پژوهشی “فلسفه ایده اولیه” گفت: مهمترین بخش این پژوهش بررسی مولفه ها و بازشماری انها در ساحت ایده اولیه است. مطالعات و تفحص نگارنده گویای ان است که در مجموع، منابع نظری از چهار یا پنج مولفه در این باره تجاوز نکرده اند و اکنون طرح فلسفه ایده اولیه این مولفه ها را به قریب به ۱۳۰ مولفه رسانده است که در نوع خود –چه در سطح منابع تالیفی و چه اثار ترجمه ای- پژوهشی کاملا بی پیشینه است. همچنین در این پژوهش بنابر ضرورت های مقدماتی به روش شناسی تقصیر و مراحل و قواعد حاکم بر ان اشاره شده است و در پایان نیز به نحو فشرده به مقوله ایده یابی توجه نشان داده شده است. گرچه مسئله ایده یابی موضوعی مستقل و پیچیده است که باید در پژوهشی جدا گانه بدان پرداخته شود و از جمله گم بودهای پژوهشی ادبیات معاصر است.
دکتر سنگری مدیر گروه ادبیات اندیشه پژوهشگاه به عنوان نخستین ناقد در این کرسی علمی با بیان اینکه دشوارترین نقطه شروع علم ایده اولیه یا به بیان دقیقتر انگاره آغازین است و ریشه اصلی ایده در جهان بینی افراد است گفت: که اولین پرسش انسان چه بوده است؟ و آیا ایده اولیه، زمینه ساز ایده های دیگر نمیشود؟
در ادامه سنگری به طرح این سوال از نویسنده اثر که ایده دارای چه ویژگی ها و ابعادی میتواند باشد، عناصری چون تکانه یا شگفت زدگی، از جنس نویسنده بودن، آفاقی و انفسی بودن، مقید نبودن (لا به شرط)، زمانبند و مکانبند بودن علیرغم دربند زمان و مکان نبودن، فقدان کیفیت، بسیط بودن در صورت اول بودن و بسیط نبودن در صورت اولیت نداشتن، برانگیزاننده بودن، امکان گم شدگی و توارد داشتن، مرتبط بودن با تجربه و ذخیره فکری، بستر جو بودن و استمرار داشتن، نو و جدید بودن، دارا بودن پیش زمینه، مسبوق بودن به یک امر پیشین، دارا بودن سازه های نظری، بررسی سازه ها و عناصر را از ویژگی های مهم ایده اولیه دانستند.
وی بیان داشت: که فهم مطالب این اثر نیاز مند این است که خواننده، آثار فراوانی از نویسنده را مطالعه کرده باشد.
در ادامه دکتر سنگری با اشاره به اینکه ضروری است تفاوت میان تحلیل و تقصیر در سه ساحت زبانی، ادبی و فکری روشن شود افزود: که مخاطب، علت تاکید روی دشمن شناسی را نخواهد دانست، چرا که ایده اولیه صرفا در خصوص ادبیات داستانی دفاع مقدس نیست صمن اینکه مصادیق و موارد مطروحه نویسنده محترم مشخص نیست. وی دسته بندی ایده اولیه را موجب ارتباط نزدیک و دقیق مخاطب با اثر دانست و با اظهار اینکه توجه به الهام در حوزه ایده اولیه مغفول مانده است به صحبتهای خود پایان داد.
مهدی کاموس نیز به عنوان دیگر ناقد کرسی گفت: باید دید مساله صغری است و یا کبری، علت و ضرورت پرداختن به ایده اولیه چیست؟ ایشان با تقسیم ایده اولیه به ایده نویسنده و ایده متن، عنوان داشتند که ایده اولیه نویسنده برای خواننده و ایده اولیه متن برای ناقد به چه میزان میتواند مهم باشد. بیان مساله نیازمند بازنگری است و لازم است اهمیت آن مشخص شود. در واقع باید دید هدف از نگارش اثر چیست؟ آیا برای شناخت و تفسیر بهتر داستان به دنبال منشا پذیر بودن الگو هستیم یا به دنبال فلسفه ایده؟ باید دید چرا به این فکر اولیه پرداخته شده؟ به نظر می رسد بحث نگاه مجرد به ایده اولیه، در این پژوهش است و اگر به روش مدل مندی برسیم کار قویتر می شود. لذا باید ابتدا به بیان مساله پرداخته شود و روش و نظریه های موجود در این اثر مشخص شود و اینکه مبانی این کار چیست؟ لازم است ایده های مربوط به نویسنده و متن مشخص شود. برای پرداختن به متن نیز یکسری دانش‌ها وجود دارد و باید دید این متن چه زیرمتنی، هم متن و فرامتنی دارد. در واقع ایده اولیه، منشا پیدایش داستان است و اینکه فکر اولیه چقدر محصول تعقل یا تخیل است باید دید که جایگاه فکر اولیه چقدر مهم است. وی در پایان گفت با توجه به اینکه مولفه های ایده اولیه ریشه‌های جامعه شناختی، روانشناختی و … دارند باید دید از کدام حوزه به آن پرداخته شده است.
