به گزارش روابط عمومی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، نوزدهمین نشست از سلسله نشست‌های گفتمان مقاومت با موضوع تحلیل فلسفی مناسبات نظری و انضمامی تمدن و مقاومت (با ارائه دکتر حسین رمضانی) و هماوردی گفتمان تمدنی مقاومت اسلامی و لیبرالیسم (با ارائه حجت‌الاسلام و المسلمین سیدکاظم سیدباقری) به همت گروه مطالعات پیشرفت و تمدن و مرکز تعاملات علمی بین المللی پژوهشگاه به صورت حضوری و مجازی، چهارشنبه ۱۹ دی ماه در تالار فرهنگ پژوهشگاه برگزار شد. گزارش این نشست به شرح زیر است:
استاد سید کاظم سید باقری: هماوردی گفتمان تمدنی مقاومت اسلامی و لیبرالیسم
مقدمه:
در این نشست، به بررسی رقابت تمدنی میان گفتمان مقاومت اسلامی و لیبرالیسم پرداخته شد. این رقابت، تنها یک تقابل سیاسی یا نظامی نیست، بلکه ریشه در مبانی فکری، اصول اعتقادی و رویکردهای تمدنی این دو جریان دارد. در این تحلیل، به تفصیل به ابعاد مختلف این رقابت و جایگاه کشورهای اسلامی در این میان پرداخته شد.
۱. رقابت تمدنی: مقاومت اسلامی در مقابل لیبرالیسم
- مبانی فکری لیبرالیسم:
لیبرالیسم به عنوان نماینده تمدن غربی، بر پایه اصولی مانند فردگرایی، آزادی‌های شخصی، جدایی دین از سیاست (سکولاریسم) و عقلانیت ابزاری استوار است. این مکتب، دین را به حوزه خصوصی زندگی فردی محدود می‌کند و حضور آن در عرصه‌های عمومی مانند سیاست، قانون‌گذاری و اجتماع را نفی می‌کند. - مبانی فکری مقاومت اسلامی:
در مقابل، گفتمان مقاومت اسلامی که با انقلاب اسلامی ایران تقویت شد، بر پایه اصولی مانند توحید، عدالت اجتماعی، حضور دین در تمامی عرصه‌های زندگی و ایجاد تمدنی مبتنی بر ارزش‌های اسلامی شکل گرفته است. این گفتمان، دین را نه تنها به عنوان یک امر فردی، بلکه به عنوان محور اصلی در سیاست، اقتصاد، فرهنگ و اجتماع می‌داند. - رقابت تمام‌عیار:
این دو گفتمان، در تقابلی همه‌جانبه قرار دارند. این رقابت تنها محدود به عرصه‌های سیاسی یا نظامی نیست، بلکه در حوزه‌های فکری، فرهنگی، اقتصادی و اجتماعی نیز گسترده است. به عنوان مثال، در حالی که لیبرالیسم بر مصرف‌گرایی و مادی‌گرایی تأکید دارد، مقاومت اسلامی بر عدالت، معنویت و ارزش‌های اخلاقی پای می‌فشارد.
۲. جایگاه کشورهای اسلامی در رقابت تمدنی
- عربستان:
با وجود ادعاهای تمدنی، قرائت رسمی اسلام در عربستان (وهابیت) ظرفیت لازم برای ایجاد یک تمدن رقابتی با غرب را ندارد. این کشور در عرصه‌های اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی بیشتر به دنبال همراهی با تمدن غربی است تا ایجاد یک الگوی مستقل اسلامی. - ترکیه:
ترکیه با ادعای احیای تمدن عثمانی، تلاش کرده است تا خود را به عنوان یک قدرت اسلامی مطرح کند. اما به دلیل همراهی با غرب در بسیاری از عرصه‌ها و عدم برخورداری از یک خوانش قدرتمند و مستقل از اسلام، نتوانسته است به رقابتی جدی با تمدن غربی دست یابد. - مالزی:
مالزی به دلیل برخورداری از پشتوانه‌های نظری قوی‌تر و رشد اقتصادی قابل توجه، ظرفیت بیشتری برای ادعای تمدنی دارد. اما این کشور نیز به دلیل محدودیت‌های جغرافیایی و عدم برخورداری از یک خوانش قدرتمند و فراگیر از اسلام، نتوانسته است به رقابتی همه‌جانبه با تمدن غربی بپردازد.
۳. انقلاب اسلامی ایران: الگویی برای رقابت تمدنی
- ظرفیت‌های تمدنی:
انقلاب اسلامی ایران با ایجاد یک نظام سیاسی مبتنی بر آموزه‌های دینی، نشان داد که دین می‌تواند در عرصه‌های سیاسی، اجتماعی و اقتصادی حضور فعال داشته باشد. این نظام، برخلاف سکولاریسم غربی، دین را به عنوان محور اصلی در قانون‌گذاری، سیاست‌گذاری و اداره جامعه قرار داده است. - تقابل با سکولاریسم:
سکولاریسم به معنای جدایی دین از دولت و محدود کردن آن به حوزه خصوصی است. اما انقلاب اسلامی با نفی این اصل، نشان داد که دین می‌تواند در تمامی عرصه‌های زندگی انسان حضور داشته باشد و به عنوان یک الگوی تمدنی جدید، در مقابل لیبرالیسم غربی قد علم کند. - چالش‌ها و فرصت‌ها:
انقلاب اسلامی در چهار دهه گذشته، با چالش‌های داخلی و خارجی متعددی روبرو بوده است، اما توانسته است به عنوان یک الگوی مستقل و رقابتی در مقابل تمدن غربی مطرح شود. این گفتمان، با تأکید بر عدالت، معنویت و استقلال، می‌تواند به عنوان یک آلترناتیو تمدنی در جهان معاصر مطرح شود.
۴. نتیجه‌گیری: آینده رقابت تمدنی
- رقابت پایدار:
رقابت میان گفتمان مقاومت اسلامی و لیبرالیسم، یک رقابت موقت یا سطحی نیست، بلکه ریشه در مبانی فکری و اصول اعتقادی این دو جریان دارد. این رقابت، آینده تمدن جهانی را تحت تأثیر قرار خواهد داد. - ظرفیت‌های جهان اسلام:
در حالی که برخی کشورهای اسلامی مانند عربستان، ترکیه و مالزی ادعای تمدنی دارند، اما به نظر می‌رسد که تنها گفتمان انقلاب اسلامی ایران ظرفیت لازم برای ایجاد یک تمدن رقابتی با غرب را دارد. - آینده‌پژوهی:
با توجه به تحولات جهانی، به نظر می‌رسد که گفتمان مقاومت اسلامی می‌تواند به عنوان یک الگوی تمدنی جدید، در مقابل لیبرالیسم غربی مطرح شود و آینده جهان را تحت تأثیر قرار دهد.
جمع‌بندی:
رقابت میان گفتمان مقاومت اسلامی و لیبرالیسم، یک رقابت تمدنی است که ریشه در مبانی فکری و اصول اعتقادی این دو جریان دارد. در این میان، انقلاب اسلامی ایران به عنوان یک الگوی مستقل و رقابتی، ظرفیت‌های بی‌نظیری برای ایجاد یک تمدن جدید در مقابل تمدن غربی دارد. این رقابت، نه تنها موقت نیست، بلکه آینده جهان را تحت تأثیر قرار خواهد داد.
سوالات و پاسخ‌ها:
- سوال اول: راه پیشرفت جهان اسلام از غرب نمی‌گذرد. آیا این نگاه با نگاه اخوان المسلمین که به سلف بازگشت دارند، همخوانی دارد؟
- پاسخ:نگاه اخوان المسلمین، هرچند ادعای بازگشت به سلف را دارد، اما در عمل نتوانسته است به یک الگوی تمدنی مستقل دست یابد. تجربه اخوان در مصر نشان داد که این جریان بیشتر در خدمت منافع تمدن غربی بوده تا ایجاد یک تمدن اسلامی رقابتی.
- سوال دوم: آیا نگاه فرامذهبی در گفتمان مقاومت اسلامی قابل طرح است؟
- پاسخ:بله، گفتمان مقاومت اسلامی می‌تواند شامل همه مستضعفان جهان، حتی غیرمسلمانان، باشد. این گفتمان بر تقابل با استکبار جهانی تأکید دارد و می‌تواند همه کسانی که ضد استکبار هستند را در زیر چتر خود جمع کند.
نتیجه نهایی:
گفتمان مقاومت اسلامی با تأکید بر عدالت، معنویت و استقلال، می‌تواند به عنوان یک الگوی تمدنی جدید در مقابل لیبرالیسم غربی مطرح شود. این رقابت، نه تنها موقت نیست، بلکه آینده جهان را تحت تأثیر قرار خواهد داد.
استاد حسین رمضانی: تحلیل فلسفی مناسبات نظری و انضمامی تمدن و مقاومت
مقدمه:
در این نشست، به بررسی مناسبات تمدن و مقاومت از منظر فلسفی پرداخته شد. این تحلیل با تمرکز بر مفاهیم کلیدی مانند تمدن، مقاومت، فرهنگ، قدرت و حکمرانی، به دنبال تبیین رابطه میان این مفاهیم و ارائه راهبردهایی برای تقویت گفتمان مقاومت در برابر تمدن غربی است.
۱. مفاهیم کلیدی: تمدن و فرهنگ
- تمدن:
تمدن به عنوان عینیت یافتگی سخت و نرم فرهنگ در زندگی اجتماعی یک قوم، ملت یا امت تعریف می‌شود. این مفهوم با ظرفیت‌های طبیعی، سرزمینی، جمعیتی و انسانی پیوند خورده و در بستر تاریخ شکل می‌گیرد. تمدن‌ها در طول تاریخ با فراز و فرودهایی مواجه بوده‌اند و در رقابت با یکدیگر قرار دارند. - فرهنگ:
فرهنگ به عنوان منظومه‌ای از باورها، ارزش‌ها، آداب و الگوهای هنجاری تعریف می‌شود که در نمادها و مصنوعات فرهنگی تجلی می‌یابد. فرهنگ عنصر نرم تمدن است و بدون آن، تمدن قابل فهم نیست.
۲. مقاومت: فعال و منفعل
- مقاومت فعال:
مقاومت فعال به معنای استحکام ساخت درونی در تمامی عرصه‌های حیات اجتماعی، سیاسی، اقتصادی و فرهنگی است. این نوع مقاومت بر ابداع، نوآوری و فعلیت بخشی به ظرفیت‌های موجود تأکید دارد و به دنبال ایجاد پیشرفت و توسعه است. - مقاومت منفعل:
مقاومت منفعل به معنای صیانت از خود در برابر تکانه‌های بیرونی است. این نوع مقاومت بیشتر جنبه دفاعی دارد و به دنبال حفظ وضعیت موجود است.
۳. قدرت و حکمرانی
- قدرت:
قدرت به عنوان ظرفیت انجام کار در شرایط اجتماعی و اثرگذاری بر دیگران تعریف می‌شود. قدرت انواع مختلفی دارد، از جمله قدرت سخت، قدرت نرم، قدرت شناختی و قدرت هوشمند. قدرت ملی به عنوان توانایی یک ملت برای استفاده از منابع مادی و معنوی خود به منظور اعمال اراده ملی و تحصیل اهداف تعریف می‌شود. - حکمرانی:
حکمرانی به معنای قاعده‌مندسازی بازیگران عرصه قدرت و توزیع قدرت در جامعه است. در جهان امروز، حکمرانی دیگر محدود به دولت‌ها نیست و شامل بازیگران غیردولتی، شبکه‌های اجتماعی و سازمان‌های بین‌المللی نیز می‌شود.
۴. تمدن غربی و چالش‌های پیش رو
- تمدن غربی:
تمدن غربی به عنوان تمدن پیشرو در جهان معاصر، بر پایه مفاهیمی مانند فردگرایی، سکولاریسم و عقلانیت ابزاری استوار است. این تمدن با استفاده از ابزارهای رسانه‌ای، تکنولوژیک و اقتصادی، به دنبال همگون‌سازی فرهنگی و معنایی در سطح جهانی است. - چالش‌های پیش رو:
تمدن غربی با استفاده از ابزارهای پیشرفته مانند هوش مصنوعی و شبکه‌های اجتماعی، به دنبال تغییر ذهنیت‌ها و ارزش‌های جوامع دیگر است. این چالش‌ها نیازمند تقویت مقاومت فعال و ایجاد ساختارهای حکمرانی کارآمد در جوامع اسلامی است.
۵. راهبردهای تقویت گفتمان مقاومت
- تقویت گفتمان ارزشی انقلاب اسلامی:
تقویت گفتمان ارزشی انقلاب اسلامی در درون جامعه ایران، جوامع شیعی، جهان اسلام و نزد آزادی‌خواهان جهان به عنوان یک راهبرد کلیدی مطرح است. - تقویت محورهای فرهنگی و اجتماعی:
تقویت محورهای فرهنگی و اجتماعی در کشورهای فارسی‌زبان، حوزه مرکز و پیرامون تمدن ایران تاریخی، حوزه دریای خزر و جاده تاریخی ابریشم به عنوان راهبردهای عملیاتی برای تقویت گفتمان مقاومت مطرح شده‌اند. - اقتصاد مقاومتی:
اقتصاد مقاومتی به عنوان یک راهبرد کلیدی برای تقویت ساخت درونی قدرت ملی و کاهش وابستگی به نظام جهانی مطرح است. این راهبرد شامل مدیریت مصرف، تولیدات داخلی، نوآوری‌های فناورانه و مبارزه با فساد است.
۶. جمع‌بندی: آینده گفتمان مقاومت
- تغییر موازنه قدرت:
تقویت گفتمان مقاومت و ایجاد ساختارهای حکمرانی کارآمد می‌تواند به تغییر موازنه قدرت به نفع جوامع اسلامی منجر شود. این تغییر موازنه قدرت نه تنها در عرصه‌های سیاسی و اقتصادی، بلکه در عرصه‌های فرهنگی و اجتماعی نیز قابل مشاهده خواهد بود. - ظرفیت‌های تمدنی:
جوامع اسلامی با استفاده از ظرفیت‌های تمدنی خود، می‌توانند به عنوان یک الگوی تمدنی جدید در مقابل تمدن غربی قد علم کنند. این امر نیازمند تقویت مقاومت فعال، ایجاد ساختارهای حکمرانی کارآمد و تقویت گفتمان ارزشی انقلاب اسلامی است.
نتیجه‌گیری:
تحلیل فلسفی مناسبات تمدن و مقاومت نشان می‌دهد که تقویت گفتمان مقاومت در برابر تمدن غربی نیازمند تقویت ساخت درونی قدرت، ایجاد ساختارهای حکمرانی کارآمد و تقویت گفتمان ارزشی انقلاب اسلامی است. این راهبردها می‌توانند به تغییر موازنه قدرت به نفع جوامع اسلامی و ایجاد یک الگوی تمدنی جدید منجر شوند.
