به گزارش روابط عمومی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، در آستانه انتشار کتاب با عنوان «دین‌شناسی علمی و کارکرد دین» از آثار جدید گروه کلام اسلامی و الهیات جدید پژوهشگاه با دکتر قاسم اخوان‌نبوی، پژوهشگر و نویسنده این اثر، به گفت‌وگو پرداختیم.
این کتاب که به زودی توسط سازمان انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی منتشر خواهد شد، به بررسی دین‌شناسی علمی به عنوان یک حوزه میان‌رشته‌ای می‌پردازد که با تکیه بر مبانی علمی، دین را از منظر تاریخی، اجتماعی، روانی و فرهنگی مطالعه می‌کند. این اثر در گروه کلام اسلامی و الهیات جدید پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی تهیه شده و هدف آن تبیین کارکرد دین در دنیای معاصر و نقد دیدگاه‌هایی است که به افول دین یا ابزارانگاری از دین معتقدند. دکتر اخوان‌نبوی در این کتاب، با رویکردی تحلیلی و انتقادی، به بررسی نقش دین در زندگی انسان‌ها و تبیین کارکردهای آن بر اساس رویکرد فضیلت‌گرایی پرداخته است.
- آقای دکتر، انگیزه شما از نوشتن این کتاب چه بود؟ چرا موضوع دین‌شناسی علمی و کارکرد دین را انتخاب کردید؟
انگیزه اصلی من از تألیف این کتاب، ارائه یک اثر علمی در رابطه با دین‌پژوهی به عنوان دین‌شناسی علمی بود. در این کتاب، سعی کردم مهم‌ترین رویکردها و نظریه‌های مربوط به کارکرد دین را بررسی کنم و نقدهای وارد بر این دیدگاه‌ها را بیان نمایم. موضوع دین‌شناسی علمی و کارکرد دین به دلیل اهمیت آن در دنیای معاصر و نقش دین در زندگی فردی و اجتماعی انسان‌ها انتخاب شد. - به نظر شما، چرا امروزه بررسی کارکرد دین در دنیای معاصر اهمیت دارد؟
بررسی کارکرد دین در دنیای معاصر اهمیت دارد زیرا دین به عنوان یک پدیده چندبعدی، تأثیرات عمیقی بر زندگی فردی و اجتماعی انسان‌ها دارد. در دنیای امروز که با چالش‌های متعدد فرهنگی، اجتماعی و اخلاقی مواجه است، فهم نقش دین و کارکردهای آن می‌تواند به حل این چالش‌ها کمک کند. - این کتاب در گروه کلام اسلامی و الهیات جدید پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی تهیه شده است. آیا می‌توانید توضیح دهید که چرا این گروه به چنین موضوعی پرداخته است؟ مخاطبان اصلی این کتاب چه کسانی هستند؟
این تحقیق در گروه کلام و الهیات معاصر انجام گرفته است، زیرا دین‌شناسی علمی یکی از حوزه‌های تخصصی این گروه است. مخاطبان اصلی این کتاب، دانشجویان، پژوهشگران و علاقه‌مندان به حوزه‌های فلسفه، کلام، علوم انسانی و دین‌شناسی هستند. - در کتاب شما، دین‌شناسی علمی به عنوان یک حوزه میان‌رشته‌ای معرفی شده است. آیا می‌توانید به طور خلاصه تعریف و ویژگی‌های این حوزه را توضیح دهید؟
دین‌شناسی علمی، شاخه‌ای از علوم انسانی است که با استفاده از روش‌های تحقیق علمی، به مطالعه دین می‌پردازد. این رویکرد، از پیش‌داوری‌های مذهبی و غیرمذهبی دوری می‌کند و تلاش می‌کند تا با تکیه بر داده‌ها و تحلیل‌های منطقی، فهمی عمیق‌تر از پدیده دین ارائه دهد. ویژگی‌های اصلی دین‌شناسی علمی عبارتند از: عینیت و بی‌طرفی، روش‌مندی، جامعیت و مقایسه‌ای بودن. - شما در کتاب به نقد دیدگاه‌هایی پرداخته‌اید که معتقد به افول دین هستند. مهم‌ترین نقدهای شما به این دیدگاه‌ها چیست؟
مهم‌ترین نقد به دیدگاه‌های افول دین این است که این دیدگاه‌ها غالباً تحویل‌گرا هستند و دین را به اخلاق یا تجربه دینی تقلیل می‌دهند. این رویکردها برای دین جنبه شناختی و معرفتی قائل نیستند و نگاهی ناواقع‌گرایانه به دین دارند. از نظر معرفتی نیز این دیدگاه‌ها دچار مغالطه‌هایی مانند اخذ مابالعرض به جای مابه‌الذات هستند. - دیدگاه ابزارانگاری از دین نیز در کتاب شما مورد نقد قرار گرفته است. آیا می‌توانید توضیح دهید که چرا این دیدگاه را ناکافی می‌دانید؟
دیدگاه ابزارانگاری از دین، دین را صرفاً به عنوان ابزاری برای دستیابی به اهداف خاصی مانند آرامش روانی یا انسجام اجتماعی می‌داند. این دیدگاه ناکافی است زیرا دین دارای ابعاد شناختی و معرفتی نیز هست که در این رویکرد نادیده گرفته می‌شود. - رویکرد فضیلت‌گرایی که در کتاب شما مطرح شده است، چگونه می‌تواند به تبیین کارکرد دین کمک کند؟
رویکرد فضیلت‌گرایی با تأکید بر ارزش‌های اخلاقی و معنوی، می‌تواند به تبیین کارکرد دین کمک کند. این رویکرد نشان می‌دهد که دین نه تنها به عنوان ابزاری برای دستیابی به اهداف مادی، بلکه به عنوان منبعی برای رشد اخلاقی و معنوی انسان‌ها عمل می‌کند. - شما در این کتاب از روش‌های تحلیلی و انتقادی استفاده کرده‌اید. چرا این روش را انتخاب کردید و چگونه به کمک آن به بررسی کارکرد دین پرداخته‌اید؟
روش تحلیلی و انتقادی به دلیل توانایی آن در بررسی عمیق و دقیق نظریه‌ها و دیدگاه‌ها انتخاب شد. این روش به من کمک کرد تا نقدهای وارد بر دیدگاه‌های مختلف را بررسی کنم و استدلال‌های خود را با استحکام بیشتری ارائه دهم. - به نظر شما، استفاده از منابع گسترده‌ای مانند فلسفه علم، فلسفه دین، علوم‌شناختی و روان‌شناسی اخلاق در این کتاب چه تأثیری بر استحکام استدلال‌های شما داشته است؟
پاسخ: استفاده از منابع گسترده و میان‌رشته‌ای مانند فلسفه علم، فلسفه دین، علوم‌شناختی و روان‌شناسی اخلاق، به استحکام استدلال‌های کتاب کمک کرده است. این منابع امکان بررسی جامع‌تر و عمیق‌تر موضوع را فراهم کرده‌اند. - آیا می‌توانید درباره نوآوری‌های کتاب، مانند تبیین کارکرد دین بر اساس رویکرد فضیلت‌گرایی و استفاده از دستاوردهای علوم‌شناختی، توضیح دهید؟
یکی از نوآوری‌های کتاب، طبقه‌بندی دیدگاه‌ها درباره کارکرد دین در چارچوب اثبات‌گرایی، افول دین، ابزارانگاری و فضیلت‌گرایی است. همچنین، استفاده از دستاوردهای علوم‌شناختی به تبیین بهتر کارکرد دین کمک کرده است. - یکی از چالش‌های اصلی در بحث دین‌شناسی علمی، تنوع دیدگاه‌ها و شبهات است. چگونه توانستید این تنوع را در کتاب مدیریت کنید؟
با توجه به مطالعاتی که در این زمینه انجام شد، تمام نظریه‌های مثبت و منفی درباره کارکرد دین را در چارچوب اثبات‌گرایی، افول دین، ابزارانگاری و فضیلت‌گرایی طبقه‌بندی کردم. این طبقه‌بندی به مدیریت تنوع دیدگاه‌ها و شبهات کمک کرد. - آیا می‌توانید درباره نتایج باور به کارکرد دین در حوزه‌های فردی و اجتماعی توضیح دهید؟
باور به کارکرد دین می‌تواند به رشد اخلاقی و معنوی افراد کمک کند و در سطح اجتماعی، به ایجاد انسجام و همبستگی بین افراد جامعه منجر شود. دین همچنین می‌تواند به کنترل اجتماعی و توسعه اخلاقی جوامع کمک کند. - در فصل چهارم کتاب، به نقش دین در سعادت و رستگاری انسان پرداخته‌اید. چگونه این نتایج می‌توانند به سیاست‌گذاران و دست‌اندرکاران علوم انسانی کمک کنند؟
نتایج این فصل می‌تواند به سیاست‌گذاران و دست‌اندرکاران علوم انسانی کمک کند تا با درک بهتر نقش دین در سعادت و رستگاری انسان، سیاست‌ها و برنامه‌هایی را طراحی کنند که به رشد اخلاقی و معنوی افراد و جوامع کمک کند. - به نظر شما، این کتاب چه تأثیری بر مخاطبان، به ویژه دانشجویان و پژوهشگران حوزه‌های فلسفه، کلام و علوم انسانی، خواهد داشت؟: این کتاب می‌تواند به دانشجویان و پژوهشگران کمک کند تا با دیدگاه‌های مختلف درباره کارکرد دین آشنا شوند و نقدهای وارد بر این دیدگاه‌ها را درک کنند. این اثر همچنین می‌تواند به تقویت مبانی نظری دین‌شناسی علمی کمک کند.
- پیام اصلی شما به خوانندگان این کتاب چیست؟ آیا می‌توانید در یک جمله کلیدی، ایده محوری کتاب را بیان کنید؟
پیام اصلی کتاب این است که دین به عنوان یک پدیده چندبعدی، نقش مهمی در زندگی فردی و اجتماعی انسان‌ها دارد و بررسی علمی و بی‌طرفانه آن می‌تواند به درک بهتر این نقش کمک کند. - آیا برنامه‌ای برای ادامه این پژوهش دارید؟ آیا قصد دارید در آینده به موضوعات مشابه یا مرتبط بپردازید؟
بله، برنامه‌هایی برای ادامه این پژوهش دارم و قصد دارم در آینده به موضوعات مشابه یا مرتبط با دین‌شناسی علمی و کارکرد دین بپردازم. - کتاب به زودی منتشر خواهد شد. چه انتظاری از استقبال مخاطبان دارید؟
انتظار دارم این کتاب مورد استقبال دانشجویان، پژوهشگران و علاقه‌مندان به حوزه‌های فلسفه، کلام و علوم انسانی قرار گیرد و بتواند گامی مهم در جهت تقویت مبانی نظری دین‌شناسی علمی بردارد. - آیا برنامه‌ای برای معرفی کتاب در محافل علمی یا رسانه‌ها دارید؟
بله، برنامه‌هایی برای معرفی کتاب در محافل علمی و رسانه‌ها دارم تا بتوانم این اثر را به مخاطبان بیشتری معرفی کنم. - چه توصیه‌ای برای خوانندگانی دارید که می‌خواهند این کتاب را مطالعه کنند؟ چگونه می‌توانند بیشترین بهره را از مطالب آن ببرند؟
توصیه می‌کنم خوانندگان با دقت و تأمل مطالب کتاب را مطالعه کنند و سعی کنند با دیدگاه‌های مختلف و نقدهای مطرح شده در کتاب به صورت عمیق‌تر آشنا شوند. همچنین، پیشنهاد می‌کنم برای درک بهتر مطالب، از منابع تکمیلی نیز استفاده کنند.
در پایان این مصاحبه، از دکتر قاسم اخوان‌نبوی به خاطر زمانی که در اختیار ما قرار دادند و پاسخ‌های روشنگرانه‌ای که به سوالات ارائه کردند، تشکر می‌کنیم. کتاب «دین‌شناسی علمی و کارکرد دین» اثری است که با رویکردی تحلیلی و انتقادی، به بررسی یکی از مهم‌ترین مباحث معاصر در حوزه دین‌شناسی پرداخته است. این کتاب که توسط سازمان انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی منتشر خواهد شد، نه تنها برای متخصصان حوزه‌های فلسفه و کلام، بلکه برای همه علاقه‌مندان به مباحث دین‌شناسی و علوم انسانی جذاب و مفید خواهد بود. منتظر انتشار این اثر ارزشمند هستیم و امیدواریم بتواند گامی مهم در جهت تقویت مبانی نظری دین‌شناسی علمی بردارد.
