عقل، از عقال، در لغت به معناى عقد و امساک است، و در اصطلاح، نیرویى است که مى تواند حق و باطل نظرى و خیر و شر عملى را از یکدیگر باز شناسد و نفس را از افکار، اقوال و افعال ناپسند باز دارد. از دیدگاه على(ع)، عقل، هم منشأ فعالیت هاى علمى آدمى است و هم مبدأ فعالیت هاى عملى او. همچنین وجه نظرى عقل، متبوع و مقدم است و وجه عملى آن تابع و مؤخر.
در سخنان على(ع)هدف نمایى از تربیت عقلانى، قرب به خداوند است. در این مسیر، علمْ هدف واسطه اى نظرى، و ایمان و عمل، هدف هاى واسطه اى عملى اند. علم به اعتبار تعلق به دو موضوع هست ها و نیست ها، و بایدها و نبایدها، دو قسم دارد: نظرى و عملى. حوزه شناخت هاى نظرى، مشتمل بر سه بخش خداشناسى، راهنماشناسى و معادشناسى است، و حوزه شناخت هاى عملى، مشتمل بر دو بخش ارزش شناسى و احکام شناسى. اما غایت حکمت عملى، سیطره بُعد عقلانى نفس بر بُعد جسمانى آن است، و عمل، غایت بالذات حکمت عملى شمرده مى شود.
تعلیم و تربیت از دو دیدگاهِ فرآیند و رشته پژوهیده مى شود. آن چه مهم است، توجه به هدف ها، بنیادها و روش هاى، تربیت عقلانى در سخنان على(ع)است. در دیدگاه امام، عقل داراى دو شأن نظرى و عملى است؛ تربیت پذیر است و اندیشیدن، آن را تقویت مى کند. همچنین علم آموزى، تجربه اندوزى و غلبه بر هواى نفس، موجب رشد و کمال عقل است. تفکر، تعلم، تجربه و تزکیه، چهار روش عمده تربیت عقلانى در دیدگاه امام است. تعقل، رویت، تأمل و تفقه، واژه هاى مترادف تفکر به شمار مى آیند. تعلم نیز یکى دیگر از روش هاى تربیت و تکمیل عقل نظرى است. علم آموزى یکى از زمینه ها و شروطى است که غریزه عقل را از قوه به فعل درمى آورد. تجربه، سومین روش تربیت عقلانى است. عقل به یارى کارآزمودگى و تجربه، تربیت مى پذیرد و افزون مى شود. روش تزکیه اصالتاً براى تربیت عقل عملى به کار مى رود، اما به گونه غیرمستقیم مایه پرورش عقل نیز مى شود. یقظه، توبه، زهد، مراقبه، محاسبه و تقوا، مراحل گوناگون تزکیه به شمار مى آیند که شناخت هر یک، پژوهش در باب روش تزکیه را نظام مندتر مى کند.
در نگاهى جامع، استخراج روش هایى براى تربیت عقل در ابعاد نظرى و عملى آن و نیز استخراج نظام فراگیر تربیت عقلانى، از سخنان على(ع)ممکن است.
