ساخت اساسى قدرت در نظام جاهلىِ پیش از اسلام، هویتى قبیله اى داشت. اسلام هیچ گاه به الغاى کامل قبیله رأى نداد و در سایه وحى، از عناصر مثبت فرهنگ قبیله اى در ساخت قدرت بهره جست و این نهاد در مفهوم امت اسلامى بازسازى شد. پس از رحلت پیامبر، فرهنگ قبیله با تحمیل سلطه خود بر عناصر وحیانى، دوباره وارد عرصه سیاست شد و در سقیفه بنى ساعده، عامل تعیین کننده قدرت قرار گرفت.
در مطالعه تطبیقى حکومت امام على(ع)و نگاه ساختارى به آن، توجه به عصر سیادتِ ناشى از فتوحات اسلامى اهمیت فراوان دارد. حکومت متمرکز در قلمرو «مدینهالرسول« تا عصر فتوحات در زمان خلیفه دوم ادامه یافت؛ اما پس از آن، حکومتى غیر متمرکز پدید آمد که تمام امت اسلامى را شامل مى شد. توزیع قدرت اجرایى و قضایى در بخش هاى گوناگون، لزوم پاسخگویى مسئولان در حوزه اقتدار خویش، و دیدگاه اعتقادى در باب الگوى مطلوب حکومت، از ویژگى هاى حکومت غیر متمرکز على(ع)به شمار مى آیند.
در دوران خلفا، نهاد خلافت، رأس هرم قدرت بود. البته در اعتقاد شیعى، به جاى خلیفه و خلافت، عنوان امام و امامت مصطلح شد. اهم وظایف خلیفه با استناد به سخن على(ع)، بدین قرار است: حفظ دین و تبلیغ آن، اصلاح مردم، احیاى سنت، اقامه حدود، خیرخواهى و موعظه، عدالت گسترى، جهاد، عزل و نصب کارگزاران، تأمین حقوق اجتماعى مردمان و مشورت با آنان.
پس از نهاد خلافت، به دلیل گسترش حکومت اسلامى بر اثر فتوحات، نهاد امارت و ولایت برقرار شد و در عصر خلیفه دوم، ولایات بیست گانه سامان گرفت. از جامع ترین احکام والیان، عهدنامه مالک اشتر است. امام در این منشور، وظایف ساختارى ولایت را تذکار مى دهد و مسئولیت هاى سیاسى، اجتماعى، اقتصادى، فرهنگى، قضایى، مدیریتى و نظامى والیان را برمى شمارد. در سلسله مراتب سیاسى حکومت اسلامى، پس از خلیفه و والى، «عامل» قرار داشت که تنها نماینده اجرایى دولت به شمار مى آمد و تبلیغ دین، اقامه جمعه و جماعت، اجراى منویات خلیفه و جمع آورى انفال و خراج و اموال، بر عهده او بود. على(ع)در ساختار نظام ادارى حکومت، اصلاحاتى جدى صورت داد و قدرت را به دست کارگزارانى شایسته سپرد، و نیز نظارت بر کارگزاران حکومت را عملى ساخت.
نهاد دیوانى هم در حکومت على(ع)تغییر یافت و تبعیض و خویشاوندسالارى و قبیله گرایى از میان رفت. امام رکن قضایى حکومت را نیز با ایجاد دستگاه هایى چون قضاى مظالم و حسبه و سیاست هاى قضایى عادلانه دگرگون کرد. حکومت على(ع)با حکومت دو خلیفه پیش از خود، مشابهت هاى ساختارى بسیار داشت، اما در کارکرد و سیاست، اساساً با آن ها متفاوت بود.
