واژه فقر به معناى شكاف و فاصله است؛ اما در اصطلاح، فقدان، آگاهى از فقدان، و احساس نياز، سه ركن اساسى مفهوم فقر شمرده مى شوند. غنا، به معناى توان گرى و بى نيازى نيز مبتنى بر دو عامل آگاهى و احساس توانمندى است. فقر مادى به دو گونه مطلق و نسبى تقسيم مى شود. فقر مطلق، نياز به چيزهايى چون غذا، لباس و بهداشت است و «خط فقر» از شاخص هاى آن. فقر نسبى نيز به معناى عدم توانايى در فراهم آورى معيارهاى زندگى عادى است. در تاريخ انديشه هاى دينى، صوفيان فقر را ستوده اند و جبريان آن را شر دانسته اند. فقر و غنا در نظام ارزشى على(ع)چهار سويه دارد. امام گاهى غنا، يعنى وسيله دست يابى به اهداف دنيوى و اخروى را ستوده است. فقر اگر از بى تدبيرى برنخيزد و به يأس منجر نشود، امرى ستودنى است. اما ديدگاه صوفيان و جبريان نادرست است، زيرا فقط فقرِ پريشانى آور نكوهيده است. در چهارمين سويه، على(ع)گاه غنا را نيز نكوهش كرده است. اين نكوهش به آسيب شناسى غنا باز مى گردد.
فقر در دو گستره فردى و اجتماعى و در دو سطح خرد و كلان، آثار شوم بسيار دارد. بروز بسيارى از انحرافات عقيدتى، لغزش هاى اخلاقى و آشفتگى هاى روانى، سه اثر فقر در گستره فردى است. تحقير و حذف ناگزير فقيران، از آثار اجتماعى فقر به شمار مى آيد. غنا نيز در گستره آثار فردى، همان سه پيامد شوم را با خود مى آورد. تكبر، ظلم و واژگونى معيارهاى ارزشى، از جمله آثار اجتماعى غنا محسوب مى شوند.
عوامل فقر بر دو گونه است: اختيارى و غيراختيارى. سستى و تنبلى، بى برنامگى، فقرنمايى، ارتكاب گناه، عدم رعايت بهداشت و نارسايى انديشه ها و رسوخ خرافات در جامعه، از جمله عوامل فقر اختيارى در حوزه شخصى به شمار مى آيند. عوامل غيرشخصى فقر نيز به دو بخش گروهىِ و اجتماعى تقسيم مى شوند. عوامل گروهى فقر را مى توان در كسب نامشروع، ترك تكافل عمومى و خصلت هاى ناپسند ثروتمندان خلاصه كرد. ظلم حاكمان، نظام ناكارآمد مالياتى، و نظام ناكارآمد تأمين اجتماعى، برخى از عوامل اجتماعى فقر شمرده مى شوند. در ديدگاه على(ع)، وظيفه دولت در فقرستيزى، توجه به دو شيوه كارآمد ساختنِ نظام مالياتى و تنظيم بازار است. هر كدام از اين شيوه ها راهبردهاى ويژه خود را مى طلبند. اما وظيفه توان گران در فقرستيزى، اداى حقوق فقيران و نيز سرمايه گذارى و ايجاد اشتغال است. كار و تلاش، پرهيز از اظهار تنگدستى و تنظيم خانواده نيز از وظايف فقيران در اين عرصه به شمار مى روند.
