نقش تعاون اجتماعی در رویارویی با بحران‌ها از منظر اخلاق سیاسی
یادداشتی از حجت‌الاسلام دکتر سیدکاظم سیدباقری مدیر گروه سیاست پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی
یکی از کاربردی‌ترین اصول اخلاق سیاسی را می‌توان در شفقت و اندیشۀ همدلی و تعاون سیاسی- اجتماعی جستجو کرد، اصل شفقت با مردم، این روحیه را در میان جامعۀ اسلامی و شهروندان می‌پروراند. در حدیثی از امام صادق علیه السلام ایشان بر چند امر تاکید می‌کند که به نحوی هر کدام از آنها مصادیقی از اصل اخلاقی شفقت به شمار می‌آیند، یکی آن است که مسلمان‌ها بکوشند تا دلهای خود را به یکدیگر نزدیک سازند: الْاجْتِهادُ فِی التَّواصُلِ.
دیگری، همکاری به همراه محبت است:
وَالتَّعاوُنُ عَلَی التَّعاطُفِ،
و این که آنان نسبت به نیازمدان، غمخواری، همدردی و یاریگری داشته باشند:
وَالْمُواساهُ لِاهْلِ الْحاجَهِ،
و بعضی بر برخی دیگر عاطفه و محبت ورزند:
وَتَعاطُفُ بَعْضِهِمْ عَلی بَعْضٍ،
سپس امام می‌فرماید، همۀ این امور برای آن است تا آن گونه باشید که خداوند به شما دستور داده است که «رحماء بینهم»:
حَتّی تَکُونُوا کَما امَرَکُمُ اللَّهُ عَزَّوَجَلّ رُحَماءُ بَیْنَهُمْ.[۱]
این روایت یکی از گفتارهایی است که به روشنی مصادیق شفقت و مهربانی در میان مسلمین را بیان می‌کند.
در قرآن کریم، آمده است که مومنان برادرند: «إِنَّمَا الْمُوْمِنُونَ إِخْوَهٌ»[۲]، همان گونه که برادران با هم مهربانند، مومنان نیز باید چنین باشند.
در نگرش دینی، نوعی همدلی، همراهی و همیاری اجتماعی در میان شهروندان جامعۀ اسلامی برقرار است و با وجود این عنصر، زمینۀ هر چه بیشتر شدن رابطۀ صمیمانه میان قدرتورزان و شهروندان جامعۀ اسلامی پایدار می‌شود، این همدلی که بخشی از آن، برخاسته از فراگیری اخلاق در جامعه است، به اعمال سیاست مطلوب یاری رسانده و زمینۀ رشد فضائل اخلاقی را فراهم می‌سازد. این بر خلاف هنگامی است که فرد حس کند که دیگران موجوداتی صرفاً سودجویند و حاضرند برای به دست آوردن نفع خویش همۀ روابط اخلاقی و تعاملات مطلوب اجتماعی را زیر پاگذارد. برخی از این واقعیت را مردم جهان در روابط و رفتارهایی که برخی از کشورهای اروپایی انجام دادند، مشاهده کردند. در این تلقی، سودجویی، شخصیاندیشی، منفعتپرستی و خودمحوری حاکمیت مییابد، هر چند که اصول اخلاقی قربانی شود.
اما در رویکرد اسلامی، تعاون اجتماعی، همدلی و قدرت سیاسی ابزاری برای تقویت اخلاق و بزرگواری‌های فضیلت‌مدار و همبستگی اجتماعی است که الفت، همدلی و محبت را در میان مردم افزایش می‌دهد، امری که در قرآن کریم، از آن به عنوان یکی از نعمت‌های الهی یاد می‌شود:
وَاذْکُرُواْ نِعْمَتَ اللَّهِ عَلَیْکُمْ اِذْ کُنْتُمْ اَعْداءً فَاَلَّفَ بَیْنَ قُلُوبِکُمْ فَاَصْبَحْتُمْ بِنِعْمَتِهِ اِخْواناً.[۳]
و نعمت خدا را بر خود یاد کنید: آنگاه که دشمنان [یکدیگر] بودید، پس میان دلهاى شما الفت انداخت، تا به لطف او برادران هم شدید.
ویژگی همدلی و همبستگی اجتماعی آن است که این آشفتگی را درمان می‌کند و مسیر برای گذر از مشکلات را باز می‌کند، در اندیشۀ اسلامی، مومنان همانند جسدی واحدند که در همۀ امور همبسته‌اند و به هنگام درد و شادی در کنار یکدیگرند، رسول خدا (ص) در این‌باره می‌فرماید:
المؤمنُ أخو المؤمنِ کالجَسَدِ الواحدِ، إنِ اشتکَی شیئاً مِنهُ وَجَدَ ألمَ ذلکَ فی سائرِ جسدِهِ، و أرواحُهُما مِن رُوحٍ واحدهٍ.[۴]
مؤمن برادر مؤمن است و هر دو به منزله اعضای یک پیکرند. اگر عضوی از آن به درد آید، دیگر عضوها درد آن را احساس می‌کنند و ارواح آن دو از روح واحدی گرفته شده‌اند.
آن گونه که با مبنای همبستگی، جامعۀ اسلامی در نیکی و پرهیزکاری به یاری هم می‌شتابند و از یکدیگر پشتیبانی می‌کنند اما نه در گناه و تجاوز:
وَ تَعاوَنُواْ عَلَى الْبِرِّ وَالْتَّقْوَى وَ لاتَعاوَنُواْ عَلَى اْلاِثْمِ وَالْعُدوانِ.[۵]
آنچه در جامعۀ اسلامی ما در جریان بیماری کرونا رخ داد، جلوهای مهم و اساسی از این اصل اخلاق سیاسی-اجتماعی بود و بسیاری از گروهها، سمنها، جریانها و تشکلهای مردمی را برای یاری دردمندان به صحنه آورد و صحنههایی بینظیر آفرید. امید است که با تقویت این اصول اخلاقی در جامعۀ اسلامی شاهد عملیشدن هر چه بیشتر و بهتر آنها به ویژه در شرایط خاص و بحرانی باشیم و به یاد داشته باشیم که برخی از آموزههای اخلاقی مانند همدلی، همدردی، شفقت، تعاون و همبستگی اجتماعی که گاه مورد غفلت قرار میگیرند، چقدر میتوانند راهگشا و گشایشگر مشکلات جامعه باشند.
[۱]. حرّ عاملی، وسائل الشیعه؛ ج ۸، ص ۵۵۲٫
[۲]. حجرات: ۱۰
[۳]. آل عمران: ۱۰۳
[۴]. کلینی؛ الکافی؛ ج ۲، ص ۱۶۶؛ شبیه این مضمون چنین آمده است: «َمثَلُ الْمُؤْمِنِ فِی تَوَادِّهِمْ وَ تَرَاحُمِهِمْ کَمَثَلِ الْجَسَدِ إِذَا اشْتَکَى بَعْضُهُ تَدَاعَى سَائِرُهُ بِالسَّهَرِ وَ الْحُمَّى»، محمدباقر مجلسی؛ بحارالأنوار؛ ج ۵۸، ص ۱۵۰
[۵]. مائده: ۲
