مراحل و چگونگی نزول آیات حجاب
نوشتاری از حجت الاسلام و المسلمین سیدمحمدحسن جواهری عضو هیأت علمی گروه قرآن پژوهی پژوهشگاه
حکم حجاب به دلیل اهمیت و اقتضائات زمانه در چند نوبت و به تدریج نازل شد:
۱. مرحله اول: نهادینه شدن عفاف و حیا و ایجاد زمنیه لازم برای فرود آمدن حکم حجاب. این مرحله قریب به پانزده سال به طور انجامید.
۲. مرحله دوم: حدود سال چهارم پنجم بعد از هجرت آیات ۳۰ و ۳۱ سوره نور که شامل حکم ابتدایی حجاب است، نازل شد. در این آیات:
۲-۱. به مردها و زن‌ها دستور داده شد چشم‌ها را درویش کنند و پاک‌دامن باشند.
۲-۲. خانم‌ها نباید زینت‌های خود را آشکار کنند به جز آن‌ها که آشکارند؛ مانند انگشتر (در روایات تا مچ و گردی صورت استثنا شده و در مورد قدم‌ها یعنی زیر و روی پا بین فقها اختلاف است و باید از مرجع تقلید استفتاء کرد) (وَ لَا یُبْدِینَ زِینَتَهُنَّ إِلَّا مَا ظَهَرَ مِنْهَا ).
۲-۳. پوششی که بر سر می‌اندازند را محکم به گونه‌ای ببندند که سر و گردن و گریبان را بپوشاند (وَ لْیَضْرِبْنَ بخُمُرِهِنَّ عَلىَ جُیُوبهِنَّ ).
۲-۴. نه تنها زینت‌های خود را آشکار نکنند بلکه کاری نکنند که نامحرمان بفهمند زینت دارند. (وَ لَا یَضْرِبْنَ بِأَرْجُلِهِنَّ لِیُعْلَمَ مَا یخُفِینَ مِن زِینَتِهِنَّ)
۲-۵. لباس‌های بدن نما نبوشند. (دقت شود وقتی دامن یا شلوار به گونه‌ای است که خلخال پیدا نیست و آن‌ها باید پا زمین بکوبند که نامحرمان بفهمند خلخال دارند، یعنی دامنشان به قدری بلند است و یا شلوارشان به قدری بلند و گشاد است که خلجال پا پیدا نیست.)
۲-۶. بیشتر محارم در آیه ۳۱ نام برده شده‌اند.
۳. مرحله سوم: مدتی بعد (شاید چند ماه بعد) در حکمی (آیه ۶۰ سوره نور) حکم حجاب از زنان سالمند (وَ الْقَوَاعِدُ مِنَ النِّسَاءِ ) برداشته شد. زنان سالمند که تا آن موقع ححاب نداشتند مشروط به عدم خوآرایی با زیورآلات و آرایش از پوشیدن حجاب عفو شدند (غَیر مُتَبرَّجَتِ بِزِینَهٍ) ولی به آن‌ها گفته شد که با کنار گذاشتن حجاب عفاف (البته درجات اولیه آن) کنار گذاشته شده است؛ از این رو در ادامه آمده ولی اگر عفاف داشته باشند برایشان بهتر است (یعنی به جای حجاب از عفاف استفاده شده است). (وَ أَن یَسْتَعْفِفْنَ خَیرٌ لَّهُنَّ)
دقت شود در این آیه تعبیر «ثیاب» آمده که لباسی بوده که روی لباس‌های دیگر (شعار و دثار) می‌پوشیدند. در برخی روایات به خمار یا جلباب تفسیر شده. شاید چیزی بوده مانند «مانتو».
۴. مرحله چهارم: حدود دو سال یا دو سال و نیم بعد حکم نهایی حجاب با جزئیات مهی نازل شد. (آیه ۵۹ سوره احزاب) در این آیه حدود حجاب نهایی به شکل زیبایی مشخص شده است. حجاب نهایی باید چیزی باشد که اولاً: همه بدن را فرا گیرد؛ ثانیاً: بر بدن قرار گیرد؛ ثالثاً: به بدن نچسبد؛ یعنی حجاب نهایی این ویژگی‌ها را دارد، لیکن پیش از نازل شدن حجاب نهایی می‌بایست مقدماتی فراهم شود و مهمترین آن‌ها ایجاد الگو بود. به این منظور:
۴-۱. زنان پیامبر اکرم ص به عنوان الگو از شأن و ارزش ویژه‌ای برخوردار شدند. مطابق آیه ۶ سوره احزاب به آن‌ها عنوان «مادری امت» داده شد. (وَ أَزْوٰاجُهُ أُمَّهٰاتُهُمْ )
۴-۲. در آیه ۳۲ سوره احزاب و آیات قبل از آن گفته شد که زنان پیامبر مانند زنان دیگر نیستند و ثواب و عقاب آن‌ها مضاعف خواهد بود. (یَا نِسَاءَ النَّبِیِّ لَسْتُنَّ کَأَحَدٍ مِنَ النِّسَاءِ…)
۴-۳. در آیه ۳۳ دستور داده شد در خانه بمانند (وقَرْنَ فِی بُیُوتِکُنَ …)؛
۴-۴. سپس دستور داده شد نه تنها در خانه بمانند بلکه چشم در چشم مردها قرار نگیرند و اگر کسی می‌خواهد چیزی از آن‌ها بگیرد باید از پس پرده باشد؛ یعنی زنان پیامبر اکرم ص پرده نشین شدند. (وَإِذَا سَأَلْتُمُوهُنَّ مَتَاعًا فَاسْأَلُوهُنَّ مِنْ وَرَاءِ حِجَابٍ)
۴-۵. در نهایت خدا در آیه ۵۹ احزاب دستور داد: به زنان و دختران و زنان مؤمنان بگو که «جلباب» بگیرند. جلبات دو ویژگی دارد: اولاً: فراگیر است و همه بدن را می‌گیرد. ثانیاً: بر بدن قرار می‌گیرد ولی به بدن نمی‌چسبد.
دقت شود در «یُدْنِینَ عَلَیهِنَّ» قاعده ادبی – بلاغی «تضمین» به کار رفته است که برخی مفسران از آن با «مَجاز» یاد کرده‌اند ولی صحیح همان تضمین است. ژرف‌ساخت عبارت این است: «یدنین الیهن و یضعن علیهن» یعنی جلباب هرچه هست: بر بدن قرار می‌گیرد ولی به بدن نمی‌چسبد.
۴-۶. برای تشویق به یکی از مهمترین فواید حجاب نهایی اشاره می‌فرماید که زنان مؤمن با جلبات به ایمان شناخته می‌شوند و مورد تعرض قرار نمی‌گیرند؛ گویا جلباب با دو ویژگی مهم آن بسان یک حصار امن ایمن‌بخش زنان مؤمن خواهد بود. (ذَالِکَ أَدْنىَ أَن یُعْرَفْنَ فَلَا یُؤْذَیْنَ)
برای آگاهی بیشتر به دو مقاله ذیل مراجعه فرمایید:
– «آیات حجاب و چالش‌های معاصر (نقد شبهات)»، مجله شبهه‌پژوهی مطالعات قرآنی، سال ۱۳۹۹، شماره ۲.
– «داستان حجاب در قرآن»، ماهنامه الکترونیکی معارف (ویژه اساتید دانشگاه‌ها)، شماره ۱۰، آذر و دی ۱۴۰۱.
