به گزارش روابط عمومی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، ” تلخ اندیشی در داستان کوتاه” تحقیقی از گروه ادب و هنر مرکز پژوهش های جوان پژوهشگاه است که توسط خانم فاطمه مصطفایی به پایان رسیده است. از این رو گفت و گویی با ایشان ترتیب دادیم که متن آن به شرح زیر است:
با سلام؛ لطفا بفرمایید که موضوع اثر شما چیست ؟
موضوع اثر درآمدی بر تلخ اندیشی در داستان کوتاه معاصر فارسی است. توضیح اینکه در بررسی ادبیات داستانی معاصر فارسی نگرشی ثابت، ادامه دار و در برخی دوره های تاریخ معاصر ایران، فراگیر وجود دارد که تقریبا همزمان با شروع داستان نویسی به سبک نوین دیده می شود، این نگرش ویژگی های خاصی دارد که پیشتر در ادبیات داستانی کهن فارسی رد و نشان روشنی از آن نمی یابیم. عنوان تلخ اندیشی به این دلیل انتخاب شد که درون مایه ی اصلی داستان های مورد بحث روایتی تماماً غم انگیز، دردآور و اندوه بار از زندگی به علاوه ی تفسیری منفی و بدبینانه از آن بوده است. این آثار، نمایشی از زشتی ها، بدبختی ها، مصیبت ها، کابوس ها و درد و رنج های روحی و جسمی و اغلب با نوعی رویکرد یأس آلود و پوچ انگارانه به اشکال مختلف است.البته تلخ اندیشی به باور من محدود به روایتهای داستانی نیست و میتوان آن را در بخشهای دیگر ادبیات و حتی دیگر حوزه های علوم انسانی یافت و مورد بررسی قرار داد.
چه تعریفی از اصطلاح تلخ اندیشی در ادبیات ما ارائه شده است؟ شما برای بررسی این مفهوم در این اثر چه شیری را در پیش گرفتید؟
اصطلاح تلخ اندیشی از جمله ترکیبات جدیدی است که اگرچه در بسیاری گفته ها و نوشته های عمومی و کتاب ها و مقاله های علمی و پژوهشی به کار برده می شود، اما در فرهنگ های لغت موجود، هنوز مدخلی برای آن در نظر گرفته نشده است. بر این اساس چهار گام اساسی را برای تدوین و نگارش این کتاب پیش رو قرار دادم.
گام نخست، تعریف تلخ اندیشی است که در فصل اول به آن پرداخته ام. تلخ اندیشی نگرش خاصی است که بر مبنای تمرکز بر تلخی ها و توجه ویژه به رنج ها و ناکامی ها و نابسامانی های فرد و جامعه و غالباً با تفسیری کاملاً منفی و بدبینانه از اغلب مسائل، یا با اصالت دادن به زشتی ها و ناگواری ها و شر دانستن پدیده ها و موجودات، نسبت به همه چیز شکل می گیرد.
گام دوم،تبیین مفهوم تلخ اندیشی است. با بررسی داستان های کهن فارسی و مطالعه داستان های کوتاه معاصر فارسی و بررسی ادبیات داستانی دیگر نقاط جهان، رد و نشان این نگرش را در اندیشه های غرب مدرن یافتم و با توجه به اینکه درباره ی تلخ اندیشی و تبیین مفهوم آن، هنوز هیچ کتابی نوشته نشده است و در منابع موجود محققین به شکل منسجم به بحث و اظهار نظر درباره ی آن نپرداخته اند، بخش هایی را به تبیین خط و ربط تلخ اندیشی با فلسفه و ادبیات مغرب زمین اختصاص دادم. پس از روشن شدن موضوع و تبیین گستره ی مفهومی نگرش مورد بحث، چگونگی تأثیر گذاری این اندیشه ها بر ادبیات داستانی معاصر فارسی را بررسی کرده ام.
گام سوم، بررسی مصادیق تلخ اندیشی و نقد و تحلیل داستان های کوتاه معاصر می باشد. بررسی ها در این پژوهش از سال ۱۳۰۰ تا ۱۳۸۰ و در سه دوره ی زمانی صورت گرفته است. درون مایه ی اصلی داستان های تلخ اندیشانه، تصویر پررنگ جنبه های غم انگیز، دردآور و اندوه بار زندگی بشری است. این مصادیق و داستان ها در پنج محور عمده مورد تحلیل و بررسی قرار گرفت، که عبارتند از:
۱- مرگ اندیشی و نگاه منفی به زندگی.
۲- روابط عاطفی بیمارگونه و بد فرجام یا بی فرجام، خیانت، حسادت، تنفر.
۳- تنهایی وترس و طرد شدگی.
۴- شکست، یأس و سرخوردگی، تحقیر، پوچی.
۵- نمایش تصویر کاملاً تاریک از مردم، نگاه منفی به کارکرد عناصر فرهنگ بومی و سنتی.
گام چهارم، بررسی زمینه هایی است که در کنار چارچوب های فکری، مفهوم تلخ اندیشی در داستان های کوتاه معاصر فارسی بوده اند؛ از جمله، زمینه های تاریخی و اجتماعی ایران معاصر. همچنین ویژگی ها و مسائل فردی و شخصیتی برخی نویسندگان که در لابه لای مطالب گاهی اشاراتی به آن داشته ام. ذکر این نکته ضروری است که هدف در این پژوهش، شناسایی یک نگرش در داستان کوتاه معاصر فارسی و بررسی زمینه های بروز آن بوده است. چنان که روشن است پیش از هر نوع پژوهش نقادانه و آسیب شناسانه، آنچه اهمیت دارد شناسایی صحیح موضوع و تبیین دقیق آن است. در حقیقت پژوهش هایی از این دست می تواند شالوده های محکم و راهنمایی مناسب برای بررسی های نقادانه در حوزه های مختلف در خصوص داستان کوتاه معاصر فارسی باشد. همچنین می توان گفت مطالب این کتاب، شاید بتواند موضوع و بستر برای پژوهش در اختیار پژوهشگران دیگر علوم مانند روانشناسی، جامعه شناسی و فلسفه نیز قرار دهد. به هر روی در این کتاب به قدر توان تلاش کردم، تا در یکی از زوایای پنهان ادبیات داستانی معاصر فارسی، چراغی بیفروزم و گوشه ای از حقیقت را روشن کنم.
به نظر می‌رسد شما تحقیقی تحلیلی در این حوزه ارائه کرده اید. ممکن است درباره نتایج آن قدری توضیح دهید؟
این کار یک پژوهش کاملاً تحلیلی و بر مبنای واکاوی محتوای داستانهای کوتاه معاصر بوده است.آن چه از محتوای اغلب مقالات و پژوهش های موجود برمی آید، به نظر من، مخاطب را به سمت و سویی سوق میدهد که در سطح و روبنای این داستان ها باقی می ماند. بنابراین در این کتاب سعی کرده ام عمق اندیشه ی نویسندگان را بشکافم و به مخاطب نشان دهم در زیرلایه ی شگرد و هنر نویسندگان چه فلسفه ای وجود دارد و حال و هوای این داستانها در چه چارچوب فکری قرار دارد. من معتقدم فهم عمقی مبنای فکری یک رویداد ادبی می تواند راهنمای خوبی برای مخاطب باشد تا در انتخاب آنچه نگرش او را تشکیل میدهد بهتر تصمیم بگیرد.
مهمترین تفاوت کار شما با دیگر کارهایی که در این حوزه انجام شده چیست؟
تلخ اندیشی در داستان کوتاه معاصر فارسی، طبق بررسی های زمان نگارش کتاب، پیش از این به طور مستقل موضوع پژوهش یا کتاب خاصی نبوده است. در عین حال اغلب پژوهشهای حوزه داستان کوتاه، محدود به بررسی های روبنایی و شکلی و تکنیکی و بعضا بررسی های تاریخچه ای بوده است و بررسی محتوا و اندیشه ها و مبانی نظری و فکری آثار داستانی کمتر مورد توجه قرار گرفته است. بنابراین پژوهش های محتوایی و با رویکرد شناسایی نگرشهایی که در ادبیات داستانی وجود دارد، میتواند چشم اندازی جدید پیش روی مخاطبین قرار دهد.
چنانچه نکته خاصی در خصوص این اثر لازم می دانید مطرح شود، بفرمائید.
در زمان نگارش این کتاب، علاوه بر آنکه تلاش داشته ام همواره اصول یک پژوهش علمی و منصفانه را در نظر داشته باشم، در عین حال دایره مخاطبان این کتاب را نیز تا جایی که توانسته ام نامحدود در نظر گرفته ام. به این معنا که حوزه مخاطبین این کتاب صرفا محدود به پژوهشگران و منتقدان و متخصصان حوزه ادبیات نیست، بلکه سعی کرده ام هم در انتخاب لحن، به کارگیری کلمات و زبان نگارش و هم در ارائه توضیحات و تعاریف، تمامی مخاطبان و علاقمندان ادبیات داستانی به ویژه جوانان را در نظر بگیرم. بنابراین امیدوارم تمامی کسانی که به هر شکل مخاطب ادبیات داستانی فارسی هستند این کتاب را مطالعه کنند و خوشحال می شوم نظرات آنها را درباره این اثر بدانم.
گفتنی است تحقیق “تلخ اندیشی در داستان کوتاه ” به قلم فاطمه مصطفایی به زودی توسط سازمان انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی منتشر خواهد شد.
